Исламизация и хаос по афганскому сценарию, ближневосточный путь через горнило «жасминовых революций» либо поглощение Китаем или попаданием под протекторах США. как будут развиваться события в странах Центральной Азии, долгое время считавшихся «мягким подбрюшьем» России.

                                           Эксперты утверждают, что столкновение интересов крупнейших держав в регионе сегодня скорее благо, чем зло: оно поможет избежать радикальных и кровопролитных сюжетов. Однако как бы все эти варианты ни отличались друг от друга, их объединяет одно: в любом случае влияние Москвы будет неуклонно ослабевать. А диктовать условия и соревноваться за лидерство – это удел главным образом Пекина и Вашингтона.

Мы уходим с востока...

Несмотря на то что Россия по-прежнему заявляет о своих интересах в Центральной Азии, очевидно, что ее вес в регионе стремительно падает. Это в один голос признают как местные, так и российские эксперты. «Сегодня ваша страна имеет меньше влияния на экономику региона. Такая ситуация сложилась не только из-за предпочтений местных элит, но и из-за слабой активности самой России в силу разных причин, в том числе из-за недостатка ресурсов для экспансии или отсутствия заинтересованности в ней», – считает кандидат политических наук, политолог, директор казахстанского Центра изучения конкурентоспособности Адиль Нурмаков.

Другие эксперты идут еще дальше, утверждая, что со временем ослабление нашей страны в Центральной Азии усугубится. «Скорее всего, влияние Российской Федерации в регионе из года в год будет только уменьшаться», – полагает вице-президент Казахстанского центра гуманитарно-политической конъюнктуры Талгат Мамираимов.

Чуть менее пессимистичны оценки отечественных политологов. Впрочем, и они соглашаются: Россия сдает позиции. «Прошедшие годы независимого развития должны были привести к большей самостоятельности и укреплению связей государств Центральной Азии не только с Россией, но и с другими странами и в конечном счете к потере Москвой статуса главного инвестора», – констатирует первый заместитель председателя Комитета по делам СНГ и связям с соотечественниками Государственной думы Константин Затулин. Хотя он признает, что «это произошло не везде и не со всеми». Солидарен с ним и заведующий отделом Средней Азии и Казахстана Института стран СНГ Андрей Грозин: «Все познается в сравнении. Пять лет назад наши позиции были прочнее, чем сегодня. Но говорить, что мы уступаем конкурентам по экономическому, военно-политическому и какому бы то ни было другому влиянию в Центральной Азии, не стоит».

Однако никакие смягченные формулировки не меняют общего положения дел. Вывод о том, что Россия по своей или чужой воле медленно, но верно уходит с Востока, сдавая позиции иностранным игрокам и местным группам влияния, совершенно очевиден.

Возможен ли второй Афганистан

О вероятности нештатного развития событий говорят не только сторонние эксперты, но и местные политики. Признавая факт участившихся столкновений с отрядами боевиков в горных районах и рост исламистских настроений по всей стране, президент Таджикистана Эмомали Рахмон предупредил об угрозе дестабилизации ситуации в возглавляемой им республике. О том же, но в масштабе региона, заявил представитель Министерства обороны Казахстана Асхат Сыздыков.

В то же время появление в бывших советских среднеазиатских республиках собственного «Талибана» кажется маловероятным. Для сомнений есть сразу несколько причин. Первая и самая главная заключается в том, что во многом благодаря советскому наследию центральноазиатские государства – это в большой степени светские общества. Исламский радикализм занимает там маргинальные позиции. Безусловно, в регионе присутствуют отдельные группы, желающие строить халифат с оружием в руках или мирным путем, но везде они жестко подавляются властями.

Весьма показательным является пример Киргизии. Дважды – в 2005 и 2010 годах – схема, характерная для недавних арабских революций, была доведена там до логического конца: бунт «улицы», бегство «тирана», погромы со смертоубийствами и венчающие этот цикл демократические выборы. При этом, несмотря на разговоры об исламском и афганском факторах, ни один из них так и не сработал.

Однако это еще не повод сбрасывать их со счетов. В странах Центральной Азии происходит смена поколений: на место носителей светской психологии, привитой во времена Советского Союза, при ходит молодежь, растущая под влиянием несколько иных идей. Все большую роль играют внешние факторы, и в первую очередь неблагополучная обстановка в Афганистане – она неизбежно повлияет на север региона. Близость Афганистана, прозрачность высокогорных границ и наличие в центральноазиатских государствах вооруженного экстремистского подполья – настораживающие факторы.

Известно, что радикальные осколки бывшей таджикской оппозиции и Исламское движение Узбекистана связаны как между собой, так и с исламистами Синьцзян-Уйгурского АР Китая и афганским «Талибаном», что увеличивает конфликтный потенциал приграничных районов. И если местные исламисты из бывших республик СССР в одиночку вряд ли способны раскачать общество и кардинально изменить сложившуюся ситуацию, то с внешней поддержкой их шансы заметно возрастают.

Не менее существенными могут оказаться и другие факторы. «Пока и в Ташкенте, и в Астане, и в Ашхабаде руку держат на пульсе, – рассуждает Андрей Грозин. – Но в случае серьезных потрясений вроде смены первого лица, нового удара экономического кризиса или падения цен на мировых сырьевых рынках все возможно. Причем последнее может иметь даже более значительные последствия, чем проблемы со здоровьем Каримова или Назарбаева». Таким образом, прямые предпосылки к исламизации Центральной Азии в настоящий момент отсутствуют. Но это не значит, что процесс не начнется спустя некоторое время при активной поддержке «добрых соседей» или под воздействием форс-мажорных обстоятельств.

Когда зацветает Жасмин

Более весомой угрозой сегодня принято считать возможность распространения в регионе революционных идей, уже приведших к смене правительства в ряде ближневосточных государств. Определенное сходство между странами Центральной Азии и арабского Востока действительно есть. В обоих случаях это молодые (с точки зрения возраста) нации, там огромное имущественное неравенство, ориентированные на Запад элиты и много оставшейся не у дел молодежи. «Между этими регионами немало общего, – утверждает Константин Затулин. – Прежде всего это кричащее расслоение общества. Также Центральную Азию с Ближним и Средним Востоком объединяют долгие сроки пребывания лидеров у власти и псевдодемократическое устройство самой этой власти».

Социумы государств Магриба и Центральной Азии фрагментированы из-за непрекращающейся войны кланов. Отсутствие социальных лифтов и существенный разрыв между городом и деревней усугубляют неравенство. В некотором смысле ситуация в Центральной Азии даже хуже, чем, например, в Египте. Гораздо ниже образовательный уровень молодежи, что вкупе с безработицей формирует запрос на националистические и религиозные ценности, провоцируя народные бунты. Относительная слабость центрально-азиатских армий (исключением являются вооруженные силы Узбекистана) не позволяет видеть в них гарантов стабильности, каковым была армия в Египте.

«Жасминовые революции» в Центральной Азии, как полагают эксперты, угроза более реальная, чем афганизация. Мнения расходятся лишь в степени рисков, присущих тем или иным государствам. «Революционное развитие ситуации в общественно-политических системах Средней Азии и Казахстана за счет импульса масс возможно лишь там, где наблюдается крайне сложная социально-экономическая обстановка. И главная причина – нищета большей части населения, – считает Талгат Мамираимов. – К таким странам относятся Киргизия, Узбекистан и Таджикистан».

В группе наибольшего риска оказываются Киргизия и Таджикистан. Это разбалансированные государства с госконтролем над силовыми структурами, ориентированными на защиту режимов. Другая группа рисков традиционно для Азии связана с вопросами наследия и передачи власти: неприятные последствия могут постигнуть относительно крепкие в экономическом и политическом плане государства. «Это Казахстан и Узбекистан, – говорит Андрей Грозин. – И в отличие от Туркмении, где смена власти прошла достаточно безболезненно, есть масса факторов, позволяющих говорить, что в этих двух странах все будет не так гладко». Слишком много в их политике амбициозных фигур, слишком много кланов, и у этих кланов достаточно ресурсов. Есть много финансово-промышленных группировок, которые бьются друг с другом более или менее открыто (в Казахстане – уже три года) либо «под ковром» (последние шесть лет в Узбекистане). «И если там или там президент в силу естественных причин будет неспособен выполнять свои обязанности, может случиться все что угодно. Вплоть до повторения ливийского или египетского сценария», – отмечает эксперт.

И все же, несмотря на наличие предпосылок для революций в центральноазиатских странах, эта угроза тоже кажется скорее гипотетической. За исключением разве что Киргизии, где описанные выше факторы изначально носили гипертрофированный характер. Хотя и там все, что могло случиться, похоже, уже случилось. Так, по мнению Константина Затулина, народные настроения с Ближнего Востока не обязательно распространятся в Центральную Азию. «От всяческих восстаний и народных выступлений Центральную Азию и Казахстан спасает советское прошлое, – считает эксперт. – Терпение и терпимость к государственной воле вошла в гены не только русских, но и азиатов». В этом и заключается одно из отличий региона от Ближнего Востока. Это другие народы с принципиально иной культурой и иным прошлым. С ним солидарен и Адиль Нурмаков. «Ближний Восток имеет долгую историю протестного движения. В Центральной Азии таких традиций нет. Напротив, там до сих пор живы воспоминания о драматических исходах прежних конфликтов, – говорит он. – В таких условиях подавляющее большинство предпочитает революциям то, что считает меньшим злом, то есть коррупцию, отсутствие верховенства закона и плохо работающие (или практически неработающие) институты госуправления».

Поле битвы титанов

Но события в Центральной Азии разворачиваются не в замкнутом пространстве. В современном глобализированном мире подобное просто невозможно. По сути, регион становится полем столкновения интересов гораздо более мощных и значимых сил, имеющих виды в том числе и на азиатские республики бывшего СССР. Основными противниками в разворачивающейся масштабной игре видятся, с одной стороны, Китай и отчасти Иран, с другой – выступающие против них США и страны Европы. Главными целями Запада в регионе являются сырьевые ресурсы, а также возможность создания трансконтинентального транспортного коридора, который иногда называют новым Шелковым путем. Бывшие советские среднеазиатские республики вполне могут быть использованы и в долгосрочной политико-экономической игре против Китая. Другая, не менее важная цель – создание военного плацдарма, необходимого для контроля за ситуацией в Афганистане, Ираке и Иране.

Что касается Китая, то его экспансия в регионе усиливается не по дням, а по часам. За полтора года он проложил трубопровод к туркменскому газовому месторождению, обеспечив своих потребителей дешевым природным газом. На очереди ветка, связывающая эту магистраль с месторождением в Узбекистане. «Экономическое влияние КНР в регионе растет в геометрической прогрессии. Это объективный процесс: весь мир попал в гравитационное поле динамично развивающейся китайской экономики, а Центральная Азия находится под боком у гиганта», – считает политолог, доктор политических наук, профессор Казахстанского института менеджмента, экономики и прогнозирования Наргис Касенова. В отличие от стратегии США и России, активно работающих со странами региона в военно-политической сфере, китайская экспансия носит сегодня скорее инвестиционно-экономический характер. Тем не менее подобная «однобокость», похоже, лишь временное явление. «Китай очень аккуратен в своей внешней политике и старается не пугать маленьких соседей своим растущим весом, – говорит Наргис Касенова. – Официально Пекин проповедует принцип невмешательства во внутренние дела других стран. Однако экономическая экспансия Китая неизбежно будет переходить в политическое влияние».

Впрочем, нельзя сбрасывать со счетов и чисто пропагандистскую составляющую. «В последний год в экспертной среде отмечается заметное усиление антикитайской риторики. Пока трудно сказать, результат ли это стараний наших «западных друзей» или объективная реальность. В Кремле, например, Китай уже начинают рассматривать как более серьезную потенциальную опасность, чем Запад», – утверждает Андрей Грозин. В противовес этому он приводит данные статистики по Казахстану, согласно которым Китай контролирует порядка 23–24% всей добычи углеводородного сырья в стране, тогда как за западными компаниями остается более 60% казахстанского ТЭК. «Региону грозят превращением в сырьевую провинцию Китая, притом что Центральная Азия давно уже является сырьевой провинцией Запада», – резюмирует эксперт. В то же время ситуация определяется не столько статичной картинкой, сколько динамикой. Пока Запад не слишком успешно пытается согласовать и реализовать трубопроводный проект «Набукко», Китай в Центральной Азии активно строит, покупает и инвестирует. Он уже наладил взаимодействие с местными лидерами и разделяет их настороженное отношение к радикальному исламу, а также кровно заинтересован в мире и стабильности в регионе.

Внешнее влияние как фактор стабильности

Стабильность становится сегодня ключевым словом в отношении всего, что связано с переплетением интересов Запада и Востока на территории Центральной Азии. Сколько бы различные идеологи ни говорили о том, что Запад спит и видит, как ему дестабилизировать обстановку в регионе, это имеет мало общего с действительностью. Нарушать там спокойствие, учитывая масштабы присутствия в Казахстане, Туркмении и соседних с ними странах американских и европейских компаний, для последних равносильно поджогу собственного заднего двора. И это является довольно мощным стабилизирующим фактором.

Центральноазиатский бум начался в нулевые, когда после начала войны в Афганистане и создания Шанхайской организации сотрудничества в регион пришли те самые США и Китай. Американцы подчинили Центральную Азию своему военно-политическому влиянию (экономическому – еще раньше), в то время как китайцы опутали ее сетью собственных проектов. То, что интересы Запада и Китая пересекаются все более открыто, является скорее позитивным, нежели негативным фактором. Любые силовые конфликты между ядерными сверхдержавами исключены. А значит, «выяснение отношений» будет осуществляться преимущественно экономическим и политическим путями, что пойдет лишь на пользу региону.

Экономическое присутствие США и Китая, возможно, приведет к некоторому росту жизненного уровня населения бывших советских республик. Это станет серьезным препятствием на пути радикальной исламизации и афганизации. С другой стороны, не исключено политическое и иное воздействие крупных игроков на правящие элиты с целью установления наиболее благоприятного режима. Это таит в себе серьезные риски, способные перечеркнуть все плюсы, обеспечиваемые экономическим статус-кво. К сожалению, растущая экспансия Китая и США будет способствовать дальнейшему выдавливанию из региона России, поскольку она неспособна на равных конкурировать в экономической сфере. А постепенный уход из власти в центральноазиатских странах элит, взращенных в советский период, только усилит эту тенденцию.

       

  Эта почетная и в то же время весьма содержательная миссия доверена Казахстану в связи с тем, что он зарекомендовал себя в мировом сообществе стороной беспристрастной, имеющей соответствующий опыт и умение наводить мосты взаимопонимания и сотрудничества. Основные моменты предстоящей работы Казахстана в ОИК, как всегда, четко обозначил Президент Казахстана Нурсултан Назарбаев в интервью телеканалу Euronews, сказав о том, что перед нашей страной стоят две задачи: «Первая – научиться противостоять религиозному фундаментализму как политической идеологии без демонизации ислама как религии. Вторая задача – наладить между западным и мусульманским миром открытый и честный диалог. Председательство Казахстана в Организации Исламская конференция будет служить этим благородным целям».

Но что представляет собой сегодня мусульманский мир? Каким образом мы сведем воедино интересы христианского Запада и мусульманского Востока? Чем это будет полезно для нас самих, коль вызовы, которые стоят перед мусульманским миром, не могут не задеть и нашу страну? На эти вопросы попытались ответить участники дискуссии в клубе «Байтерека»: директор Института экономики и политики при Фонде Первого Президента Казахстана, кандидат исторических наук Султан АКИМБЕК; президент Казахстанского центра гуманитарно-политической конъюнк-туры, доктор политических наук Есенжол АЛИЯРОВ; ректор Исламского университета, первый заместитель Верховного муфтия РК шейх Мухаммад-Хусайн АЛСАБЕКОВ; заведующий отделом философии культуры и религии Института философии и политологии МОН РК, доктор философских наук Анатолий КОСИЧЕНКО; заведующий отделом политологии того же института, доктор философских наук Рустем КАДЫРЖАНОВ и заместитель директора Института востоковедения им. Р. Сулейменова МОН РК, доктор исторических наук Аширбек МУМИНОВ.

Есенжол АЛИЯРОВ: Ислам сегодня исповедуют огромное количество людей – полтора миллиарда населения планеты. И динамика его распространения показывает, что сторонников этой религии становится все больше даже в тех странах, которые традиционно не входили в исламский мир. А что он собой представляет?

В состав ОИК входят 57 стран, среди них и государства светского характера, такие как Турция и Казахстан, и ортодоксальные (теократические), такие как Иран. Есть страны, которые не приемлют друг друга, и диалога, соответственно, между ними нет. Многие мусульманские страны воспринимают ООН как организацию, в большей степени поддерживающую христианский мир. Впрочем, продолжение перечня противоречий, которые существуют в ОИК, можно продолжать. Но это дает Казахстану, как председателю Организации, уникальную возможность сблизить позиции, найти точки соприкосновения и сотрудничества между ООН и ОИК – от этого, как мне представляется, будут зависеть дальнейшие отношения между Западом и Востоком. Думаю, что и наша страна получит от председательства в ОИК немало дивидендов и опыта, сумеет наладить более тесные экономические связи со странами того же арабского мира, что должно повлечь за собой рост инвестиций в нашу экономику.

Султан АКИМБЕК: В ОИК нет консолидированной идеологической позиции, она в этом плане достаточно аморфна. И прийти к какому-то единому политическому решению ОИК не может (весь опыт ее существования практически доказал это), а нам надо будет формулировать какие-то задачи. Кроме того, внутри организации, я согласен с господином Алияровым, существуют очень серьезные противоречия. Они во многом связаны с растущими амбициями Ирана, а также сложными отношениями между этой страной и целым рядом суннитских государств. Казахстан попадает как бы в эпицентр противостояния.

Анатолий КОСИЧЕНКО: Мы начинаем свое председательство в ОИК так же, как и в ОБСЕ. То есть наше население довольно слабо знает о сущности этой Организации. Что касается предстоящего вклада, то в ОИК, конечно, есть проблемы, но, думаю, Казахстану не стоит подробно входить во все из них. Надо очертить круг задач, которые нам объективно по силам, и незамедлительно за них браться.

Аширбек МУМИНОВ: Действительно, об ОИК очень много говорят в последнее время, но мало что о нем знают. Это связано со старой инерцией, когда на Организацию Исламская конференция смотрели как на некое религиозное объединение. Но это, конечно, не так. ОИК – это прежде всего политическая организация.

Чего я жду от 2011 года? У Казахстана сейчас сложился имидж самой влиятельной державы на севере обширного мусульманского мира. Но соответствуем ли мы ему? Мы, востоковеды, посещая мусульманские страны, видим прекрасные музеи, где представлены лучшие образцы исламского культурного наследия. В Казахстане, увы, таких музеев мало. К примеру, я занимаюсь изучением и переводами средневековых рукописей, но у нас нет даже специально оборудованных центров, библиотек с помещениями, где можно было бы хранить памятники письменности. Надеюсь, что год председательства в ОИК в этом смысле не пройдет для нас даром.

Рустем КАДЫРЖАНОВ: Исламский мир на самом деле очень разнородный. Причем, как в культурном, так и в политическом плане. Например, монархии Аравийского полуострова в отличие от европейских конституционных носят абсолютистский характер, там наряду со светским правом действует шариат. Страны Юго-Восточной Азии, где ислам существует параллельно с буддизмом и конфуцианством, а также и постсоветские государства в политическом и культурном планах тоже вносят большое разнообразие в палитру исламского мира. Арабский мир – родина ислама – вообще особая статья. Так что председательство в такой пестрой организации представляется довольно непростым. Нашему дипломатическому корпусу придется немало потрудиться, чтобы предложить этой организации одинаково полезную для всего сообщества повестку дня.

Анатолий КОСИЧЕНКО: Ислам, по идее, должен играть консолидирующую роль во всех сферах жизни. Но поскольку религию очень трудно встроить в современные политические и экономические процессы, на сегодняшний день исламский модернизационный проект никак не продемонстрировал своих возможностей. Думаю, это зависит от той огромной разницы, которая сложилась в уровне социально-экономического развития мусульманских стран. Генеральный секретарь ОИК Экмеледдин Ихсаноглу в своих публичных выступлениях непременно упоминает о том, что около четверти стран, входящих в ОИК, относятся к слаборазвитым. Доход на душу населения здесь составляет примерно 300-400 долларов. Но при этом есть такие страны, где он превышает 15 тысяч долларов. При таких «ножницах» очень трудно выработать какие-то интеграционные идеи. То есть я хотел бы зафиксировать внимание вот на чем: у ислама, несмотря на немалый авторитет в современном мире, не хватает потенциала, чтобы удерживать разнонаправленные, разновекторные государства. Но если бы удалось консолидироваться вокруг религии – это было бы прекрасно, потому что нравственность, положенная в основу общения, сегодня прозвучала бы очень сильно.

Аширбек МУМИНОВ: Здесь надо говорить не о религии, а о цивилизации, на основе которой мусульманским странам нужно объединяться. Как невозможно объединить на основе религии христианский мир, так же невозможно осуществить единое руководство мусульманскими (суннитскими, шиитскими) общинами.

Есенжол АЛИЯРОВ: Главный вопрос, над которым придется поработать, – имидж ислама. Сегодня имя ислама изрядно страдает в силу ряда причин. На Западе о нем сложилось устойчивое мнение как источнике зла в виде терроризма и экстремизма. И это говорится о религии, каноны которой запрещают насилие человека над человеком даже в мыслях.

Мухаммад-Хусайн АЛСАБЕКОВ: Я бываю на многих исламских конференциях, проходящих на планете. Большинство их участников, как правило, понимают, что ислам – это религия мира и созидания.

Аширбек МУМИНОВ: В связи с председательством Казахстана в ОИК в нашей стране усилится влияние как традиционного ислама, так и ислама, проповедуемого иностранными миссионерами. К последним относятся салафиты из Саудовской Аравии, иранские шииты и ваххабиты. Как вы прокомментируете этот момент, уважаемый шейх?

Мухаммад-Хусайн АЛСАБЕКОВ: Да, нежелательное миссионерство в год председательства Казахстана в ОИК будет иметь место. Что делать? Быть осторожными, вести просветительскую работу.

Султан АКИМБЕК: Что бы мы ни говорили, мир ислама объективно находится на подъеме. Если взять во внимание мнение о том, что цивилизации развиваются циклично, то сейчас на Западе идет спад. Конечно, во многом он не связан с религиозной сферой. Падение роли семьи, традиционных ценностей католики считают серьезным вызовом для западноевропейской цивилизации. И не секрет, что в европейских странах ислам сегодня очень популярен. Количество его приверженцев растет не только за счет иммигрантов из арабских стран, Африки и Турции, но и, что достаточно неожиданно, за счет коренных жителей Европы. В ближайшей перспективе их число может вырасти от 20 до 25 процентов. Это повлечет за собой неизбежное изменение и в культурной среде, и в политической сфере. В Англии, например, сейчас очень активно ставится вопрос о праве мусульман на представительство в парламенте.

То же самое можно сказать и о демографии. В 1947 году, в момент появления на карте мира такого государства, как Пакистан, там проживало всего 19 миллионов человек, сейчас – 149 миллионов! И этот рост, во многом связанный с ролью традиционной семьи, будет продолжаться. 

Но если говорить об исламе как цивилизации, то это, безусловно, очень сложная и объемная проблематика. ОИК, как уже я говорил, аморфная организация, потому что внутри нее много разных противоречий. Они стали рождаться с самого начала, хотя сама идея объединения после поражения в войне с Израилем была достаточно популярной в мусульманском сообществе. Поэтому в число стран – членов ОИК входит Организация освобождения Палестины, и именно поэтому, кстати, в ОИК входит Движение моро. Эта организация ведет борьбу на Филиппинах против центрального правительства, представленного преимущественно католиками. Но все равно, когда доходило до конкретных политических решений, ОИК всегда сталкивалась с тем, что прийти к консолидированному мнению практически было невозможно.

Могу привести примеры. В 1991 году, когда Ирак напал на Кувейт, из-за того, что Организация во главе с Иорданией поддержала вторжение Саддама Хусейна, двенадцать арабских стран отказались участвовать в проходившем тогда саммите ОИК. В 1997 году Пакистан, Саудовская Аравия и Объединенные Арабские Эмираты признали движение «Талибан» и той же осенью на саммите в Тегеране пытались провести соответствующую резолюцию, но Иран, у которого были претензии к движению «Талибан», не дал им этой возможности, что вылилось в очень серьезный конфликт. 

Также в ОИК достаточно много финансовых организаций (около 20 – Банк развития, различные агентства), но ее бюджет очень маленький, не сравнимый с бюджетом ОБСЕ, где-то около 14 миллионов долларов. Это говорит о том, что ОИК имеет огромный потенциал, но реального политического веса у нее нет.

Но, тем не менее, вопрос председательства Казахстана в ОИК очень важен. Как и в случае с ОБСЕ, мы нужны тем же Европе и России в этой роли, поскольку у нас в значительной мере присутствует мусульманское и христианское население, поскольку в Казахстане стабильный политический режим и очень внятная внешняя политика на многовекторной основе. Поэтому наша модель взаимодействия между мирами ислама и христианства – это один из главных трендов в ближайшей перспективе. Казахстан имеет моральное право на то, чтобы сформулировать для ОИК, условно говоря, новую платформу.

Рустем КАДЫРЖАНОВ: На вопрос, может ли Казахстан использовать консолидирующую роль ислама, честно говоря, довольно трудно ответить. В ОИК входят страны (арабские, Иран и Пакистан), где религия определяет почти всю повседневную жизнь, является основой политической, экономической и социальной сфер. Но есть страны, где ислам, являясь важной частью жизни общества, тем не менее не играет большой роли. Это Турция или Малайзия. Есть исламские страны, где роль религии еще ниже. Такое наблюдается в постсоветских республиках. В Таджикистане и Узбекистане, например, есть понятие «повседневный ислам», но он не определяет политическую и правовую систему государств.

Второй момент: если в Европе политика делается исключительно государством, оно является единственным субъектом политики, то в исламском мире есть еще и негосударственная политическая сила, имеющая глобальный характер. Я имею в виду движение «Аль-Каида» и другие организации. Помните, как по-разному исламские страны отреагировали на 11 сентября 2001 года – от открытого осуждения до молчаливой поддержки.

При этом надо уточнить: большинство исламских государств терроризм не поддерживает, но негосударственные организации, такие как «Аль-Каида» и «Хезболла» проводят мобилизацию населения. Обращаясь к нему со своими идеями, они выступают от имени ислама. Их антизападная риторика, призывающая бороться с Западом при помощи терроризма, вызывает позитивную реакцию среди довольно большой части населения.

Аширбек МУМИНОВ: Если Папа Римский обозначает в проповеди какую-то тему, то во всех церквях будут петь в унисон, а в исламе и иудаизме такого не будет никогда. Президент той или иной страны может, к примеру, выступить с какой-то декларацией, но его не поддержат сограждане.

Возьмем и такой пример. Допустим, в Саудовской Аравии тоже испытывают большие трудности с исламистскими организациями внутри страны. Против правительства, в частности, выступают крайние ваххабитские группировки.

Разные силы по-разному относятся к истокам священной религии. Но одно дело, когда с каким-то заявлением выступает государство, а другое – действующие внутри страны различные авторитеты, которые имеют право обращаться к тем же принципиальным основам – Корану и традициям и выводить оттуда решения – например, о джихаде, о шахидстве. И всегда найдутся причины, чтобы немалое количество людей пошло за ними. Одна из них – в мусульманских странах получают за аналогичную работу зарплату в разы меньше, чем в западных странах. Таких людей очень легко вовлечь в организации левого толка. Вообще тут о религии можно не упоминать, поскольку пошла уже чистая политика. Религия здесь выступает всего лишь как внешняя форма.

Анатолий КОСИЧЕНКО: Если мы обратимся к трудам российских исламоведов, например, А.А. Игнатенко, то они показывают, из каких зерен произрастает религиозно мотивированный терроризм. Не надо быть наивными, мир развивается не всегда чисто объективно. Определенные силы направляют его развитие. Вот в интересах этих сил специально формируется общественное мнение и какие-то стереотипы. Отдельные европейские страны, проводя социологические исследования, получают довольно интересные цифры. Скажем, 60-70 процентов населения той или иной страны опасаются ислама. Но мы же знаем: как будет поставлен вопрос, таким будет и ответ. Такого рода социологические исследования – это еще не объективное доказательство агрессивности ислама. Это представление об исламе специально возбуждается и подогревается в качестве линии раскола между христианским и исламским мирами. Да, от отношений двух этих миров многое зависит, но надо понимать, что та же Европа, как уже говорилось, теряет христианский потенциал, и там заметно нарастает  ислам, в Германии – 250 тысяч, в Италии – 150 тысяч. Как религия, ислам притягателен своей целостностью, сохранением нравственных основ в семье и в поведении. А когда в обществе идет всеобщее разложение, человек желает прикоснуться к каким-то фундаментальным ценностям.

Сегодня диалог ислама и христианства становится одной из ведущих идеологических тем. Сами верующие, члены этих конфессий, склонны к позитивному разрешению всех существующих между ними споров, но, образно говоря, «дизайнеры» и «архитекторы» современного мира строят его совершенно иначе, им нужны постоянные линии напряженности. Это сознательная и крупная геополитика и геостратегия.

Аширбек МУМИНОВ: Добавьте еще: бытует мнение, что поскольку в мусульманских странах много денег и как только в Казахстане откроют Исламский банк, они потекут сюда рекой. Но, как уже было сказано, большинство стран мусульманского мира относятся к беднейшим. Даже в тех странах, которые богаты нефтью и газом, большинство населения не имеет к ним доступа.

Деньги в Казахстан не потекут рекой еще и потому, что у Исламского банка есть определенные требования к кредитованию. Формально кредиты беспроцентные, а фактически процент на них гораздо выше, чем в других банках: при получении прибыли половину надо отдать банку. В общем, благоденствовать на арабских, или исламских, деньгах не получится однозначно.

А есть ли такое понятие, как исламская экономика?.. Однозначно – нет. В мире есть единственная экономика, которую мы называем рыночной, арабы подчиняются ее законам, точно так же, как и весь остальной мир. То есть они ничего нового к западной экономической модели не прибавили, они просто следуют ее законам. Какие-то особые исламские понятия появляются только тогда, когда речь заходит о распределении уже заработанных денег: например, такой вид налога, как закят (пожертвование бедным) и прочая благотворительность.

Есенжол АЛИЯРОВ: Либералы конца советской эпохи нам методично внушали: как только рухнет система, и мы перейдем к рыночной экономике, с Запада польются инвестиции. А ведь, по логике, ни одно нормальное государство не будет создавать себе конкурентов. Поэтому, как мне кажется, не это станет главным пунктом в повестке дня казахстанского председательства в ОИК.«Байтерек»: Тогда что же? Министр иностранных дел нашей страны Канат Саудабаев в своем выступлении на 37-й встрече СМИД в Душанбе призвал, чтобы исламские государства более активно решали существующие в исламском мире проблемы. Насколько реальный вклад могло бы внести мусульманское сообщество в решение таких сложных проблем, как «афганский узел», ситуация вокруг Ирана, да, наконец, то же самое пиратство в прибрежных водах Сомали (тоже мусульманская страна)?

Есенжол АЛИЯРОВ: Пока не будет доброй воли тех государств, которые сегодня заинтересованы в существовании всех этих «узлов», исламский мир будет пассивен.

Аширбек МУМИНОВ: У нынешнего председателя ОИК, то есть у Казахстана, сложился положительный имидж. Когда такие крупные страны, как Россия или США, выступают с инициативами, то их принимают в штыки. Когда же это исходит из уст Казахстана, то к ним прислушиваются. Очень важно это уважение не потерять. И хотя, например, у арабов есть поговорка, суть которой – не существует иной неразрешимой проблемы, кроме палестинской, я верю, что казахстанскому руководству и нашей дипломатии удастся предложить не только содержательную повестку дня для 38-го Совета министров иностранных дел ОИК, но и многое из этой повестки на деле выполнить.

Султан АКИМБЕК: Нам нужно избегать вовлечения в жесткие, не решаемые десятилетиями вопросы. Но есть одна тема, которую можно однозначно считать нашей, она и на саммите ОБСЕ в Астане была одной из главных – урегулирование конфликта в Афганистане. Она беспроигрышная, потому что эта проблема имеет отношение и к соседним с Афганистаном странам, и к Европе. 

Еще одна очень острая проблема, которая встанет в текущем году, – это иранская ядерная программа. Она касается не только Израиля или США, но и всех арабских стран Персидского залива. Суть вопроса состоит не в том, что Иран будет иметь свою ядерную бомбу. Уже сейчас он старается перехватить инициативу при решении палестинской проблемы. И если Саудовская Аравия, Иордания и другие страны связаны определенными договоренностями с исламское присутствие. Во Франции, например, 300 тысяч коренных французов приняли Западом, Израилем и США, то у Ирана таких ограничений нет. Если он сможет перехватить инициативу, то за последние полторы тысячи лет это будет первый случай, когда шиитское государство берет на себя такую ответственность. Этот вопрос для нас крайне сложный. Хотя, с другой стороны, афганская проблематика нас на него все равно выведет, так как Иран с Афганистаном чрезвычайно плотно завязан.

Аширбек МУМИНОВ: Председательство в ОИК дает нам шанс восстановить старые, существовавшие со времен средневековья отношения с мусульманским миром. С вхождением в XVIII веке Казахстана в состав России эти связи сошли почти на нет, но теперь пришла пора их восстанавливать. На мой взгляд, это должно плодотворно повлиять на общую ситуацию в Казахстане. Особенно в области науки.

Мухаммад-Хусейн АЛСАБЕКОВ: С мнением нашей страны, безусловно, будут считаться. Думаю, наше председательство принесет пользу всему миру.

Рустем КАДЫРЖАНОВ: Подозреваю, что не все будет гладко в период нашего председательства в ОИК. Несколько лет назад на саммите Организации в столице Малайзии премьер-министр Махатхир Мохамад, открывая форум, выступил с резкими антисемитскими высказываниями. На Западе, да и во всем мире, это вызвало весьма негативную реакцию. Или ситуация в СУАР, где в 2009 году прошли выступления уйгуров. Как вести себя в такой ситуации Казахстану, коль он имеет тесные отношения с официальным Китаем? Исламские страны имеют не только друзей, у них есть и враги, что нельзя сбрасывать со счетов.

Аширбек МУМИНОВ: Почему же? Я был недавно в Узбекистане и узнал, что «Нормы приличия» Кашифи (XV век) перевели на узбекский язык. Вообще, гуманизм и этика имеют очень сильный потенциал в исламе, но некоторые политики делают акцент только на выгодные им направления.

Султан АКИМБЕК: Действительно, проводится очень мало имиджевой работы для пропаганды ислама. Что касается ОИК, то это все-таки политическая организация, где все общаются на уровне политического руководства.

Аширбек МУМИНОВ: Главный наш интерес – создание позитивного имиджа страны в глазах огромного мусульманского мира. Что касается нашей духовности, то здесь тоже можно с пользой поработать. То есть обращать больше внимания на духовный потенциал, на этические учения, на деятельность казахских лидеров традиционного ислама. С целью улучшения имиджа было бы очень полезно, если бы Духовное управление мусульман Казахстана организовало конференцию, посвященную кому-то из великих казахских улемов (улем – мусульманский богослов и законовед). Например, Хусам ад-дину ас-Сыгнаки, жившему в XIV веке в бассейне средней Сырдарьи. Он первым написал комментарий к знаменитому каноническому труду «ал-Хидайа» Бурхан ад-дина ал-Маргинани. Ас-Сыгнаки очень уважают в мусульманских странах Ближнего Востока, особенно в Турции, Египте. Подняв этого человека, мы могли бы заявить заодно и о себе. 

Рустем КАДЫРЖАНОВ: Мне кажется, председательство – дополнительный стимул расширять и углублять связи как на государственном, так и на общественном уровне. От нас этого ждут. В 2003 году проводился Всемирный философский конгресс в Стамбуле, где мы, представители Казахстана, посетили научно-исследовательский институт ОИК (ИРСИКА), который в то время возглавлял господин Э. Ихсаноглу. Он был очень заинтересован, чтобы такой же конгресс прошел и в Казахстане.

Аширбек МУМИНОВ: Такая конференция состоялась в 2007 году с участием Президента Назарбаева – «Исламская цивилизация в Центральной Азии». На ней анализировались и обсуждались исторические и современные аспекты. В конференции приняли участие Генеральный секретарь Организации Исламская конференция Экмеледдин Ихсаноглу, 86 представителей из 21 страны мира. Материалы конференции будут изданы в этом году на базе ИРСИКА и переданы Казахстану во время его председательствования в ОИК.

Анатолий КОСИЧЕНКО: Мы 75 лет были оторваны от мира ислама, сейчас идет непростой процесс притирки (между исламским миром начала ХХ века и века XXI – огромная разница по многим показателям). Поэтому, если этот процесс будет проходить в умеренном политическом режиме, председательство Казахстана в ОИК станет огромным плюсом для Казахстана. Все равно этот путь надо пройти. Другой вопрос – как? Можно быстро, а можно – фундаментально и основательно. Поэтому мы, Казахстан и Организация, выстраивая отношения, узнаём сейчас друг друга как бы заново. И с учетом того, что мы находимся на стыке между Европой и Азией, между мусульманским миром и христианским, для нас это очень удобный со всех точек зрения вариант.

       

      В этой статье мы попробуем ответить на этот вопрос.

Следует отметить, что данной встрече Ислама Каримова и Нурсултана Назарбаева предшествовала череда негативных моментов во взаимоотношениях двух государств. Причем в большей мере вносит обострения в межгосударственные отношения узбекская сторона. Уже не раз в истории внешнеполитических отношений обоих государств Узбекистан в лице его президента И.Каримова противодействовал инициативам Астаны.

Так, еще в апреле 2008 года во время визита И.Каримова в Астану Н.Назарбаев выдвинул идею о создании союза центральноазиатских государств. Президент Узбекистана не воспринял эту идею, мотивировав это тем, что экономика государств региона разнопланова, и региональная интеграция может нанести еще больший ущерб экономикам центральноазиатских стран.

Кроме того, следует отметить, что во время совещания министров иностранных дел 56 государств ОБСЕ в Афинах в прошлом году Казахстан выдвинул идею проведения саммита этой организации в Астане. Ввиду того, что саммит ОБСЕ не проводился с 1999 года, притязания Астаны выглядят как очередной масштабный внешнеполитический имиджевый проект. До момента визита Назарбаева в Ташкент все страны–члены ОБСЕ, за исключением лишь США и Узбекистана, поддержали эту инициативу Астаны.

Очевидно, что вышеприведенные примеры противодействия И.Каримова инициативам Астаны нельзя рассматривать как только лишь проявления их трезвой оценки. Вполне вероятно, что, например, отказ И. Каримова на создание союза центрально-азиатских государств был мотивирован не экономическими соображениями, а тем, что в предполагаемом союзе ведущую роль может занять Казахстан. То же самое можно сказать относительно претензий Казахстана на проведение саммита ОБСЕ в Астане. В этой связи, если Казахстан получит право на проведение саммита ОБСЕ в Астане, то имидж Н. Назарбаева как лидера региона получит очередные очки поддержки.

Лидеры обоих государств довольно открыто демонстрируют свои притязания на лидерство в центральноазиатском регионе. И.Каримов не раз заявлял о преемственности государственности современного Узбекистана и государства тимуридов, власть которых, как известно, распространялась в одно время на большую часть территории Центральной Азии.

Президент Казахстана Н.Назарбаев, в свою очередь, не отстает от узбекского коллеги. В официальных казахстанских СМИ, в лояльных по отношению к Астане высказываниях ряда видных политиков часто говорится о лидирующем положении Казахстана в регионе. Собственно, практически все меры Астаны, направленные на развитие позитивного внешнеполитического имиджа Казахстана, так или иначе позиционируют Казахстан как лидирующее в Центральной Азии государство.

Получение поста председателя ОБСЕ, например, в Астане не преминули объявить как эпохальное событие для всего региона. И.Каримов, в свою очередь, такую внешнеполитическую деятельность Астаны не воспринимает всерьез, часто указывая на то, что курс казахстанской власти, по сути дела, противоречит национальным интересам страны. В частности, во время заседания парламента своей страны он однажды заявил, что в Казахстане ущемляются интересы коренного этноса и его роль в национальном строительстве.

Одним из камней преткновения Казахстана и Узбекистана является также тот факт, что оба этих государства с ущербом для сельскохозяйственных угодий друг друга забирают воду из Сырдарьи. (По неофициальным данным, в одном только Мактааральском районе Южно-Казахстанской области около 30 процентов земель перестали использоваться для посева различных сельскохозяйственных культур и, в первую очередь, хлопка, из-за забора воды Узбекистаном).

Как видим, во взаимоотношениях Астаны и Ташкента хватает противоречий. Возможно, поэтому И.Каримов и Н.Назарбаев не так часто встречаются друг с другом. Достаточно сказать, что мартовский визит Н.Назарбаева в Узбекистан является третьим по счету за весь период казахстанско-узбекских отношений.

Общие экономические интересы

В то же время, несмотря на вышесказанное, следует отметить, что у Казахстана и Узбекистана, несмотря на имеющиеся противоречия, есть точки совпадения интересов государственного масштаба.

Во-первых, Казахстан в последние годы входит в пятерку основных торговых партнеров Узбекистана. Доля Казахстана в общем торговом обороте Узбекистана составляет 6-10 процентов. В Узбекистане в сфере строительства, производства и переработки сельхозпродукции, торговли, пищевой и легкой промышленности, металлообработки и машиностроения действуют 163 предприятия с участием казахстанских инвестиций. В Казахстане действуют 282 совместных предприятий с участием узбекского капитала в сфере торговли и строительства.

Недавно открылся газопровод Туркменистан-Узбекистан-Казахстан-Китай для транспортировки туркменского газа в КНР. Казахстан и Узбекистан будет брать значительную плату за транзит туркменского газа. Помимо этого, Казахстан получил возможность транспортировать по этому трубопроводу до 10 миллиардов кубометров своего газа.

Развитию экономических связей способствует межгосударственный координационный совет под патронажем президентов. Исполнительные органы Казахстана и Узбекистана в настоящее время готовят концепцию «зоны свободной торговли», создание которой было оговорено И.Каримовым и Н.Назарбаевым во время встречи в Астане 23 апреля 2008 года. Предполагается, что данная концепция, по словам вице-премьера Казахстана У.Шукеева, «будет предусматривать не только обновление таможенных пошлин, но и вопросы регулирования акцизов, миграции, передвижения товаров, инвестиций, независимого режима пропускных пунктов».

Совпадение экономических интересов казахстанской и узбекской стороны проявилось и в их единодушном решении с Туркменистаном об установлении с 2009 г. европейских расценок за газ, поставляемый в Россию в пределах 250-270 долларов за кубометр.

Во-вторых, совпадение интересов Казахстана и Узбекистана наблюдается и по вопросам национальной безопасности. Для Узбекистана большую угрозу представляет исламский радикализм, ресурсная база которого находится в Афганистане. Ташкент, как известно, имеет довольно сильное влияние на узбекские этнические военные формирования в Афганистане. Перед Казахстаном как председателем ОБСЕ среди первоочередных задач стоит необходимость развития стабильности в Афганистане, борьбы с различными угрозами, исходящими из этой страны (терроризм, наркотрафик). ООН, Евросоюз, Россия, на которую приходится большая часть оборота афганского героина, крайне заинтересованы в этом. Не случайно в настоящее время генеральный секретарь ООН Пан Ги Мун совершает поездку по Центральной Азии, в ходе которой он обсуждает и вопросы региональной безопасности (в том числе проблему цивилизованного развития Афганистана). Вполне очевидно, что Пан Ги Мун будет обсуждать эти вопросы и во время своего визита в штаб-квартиру ОБСЕ в Вене. Поэтому взаимодействие Казахстана и Узбекистана по нейтрализации ряда угроз, исходящих из Афганистана, может принести определенные плоды.

В-третьих, интересы Казахстана и Узбекистана совпадают практически по всем основным пунктам так называемой «водной проблемы» центральноазиатского региона. Кыргызстан и Таджикистан обладают основными водными ресурсами региона. Под фактическим контролем Кыргызстана находится бассейн реки Сырдарьи, под контролем Таджикистана – бассейн Амударьи. Вследствие этого одной из основных статей дохода Кыргызстана и Таджикистана является выработка гидроэлектроэнергии. При этом производство электроэнергии на ГЭС этих стран в зимнее время приводит к затоплению существенной части сельскохозяйственных земель как в Казахстане, так и в Узбекистане. Кроме того, из-за забора воды на водохранилищах Кыргызстана и Таджикистана в летний период сельскохозяйственные угодья Казахстана и Узбекистана испытывают существенный дефицит воды. Вследствие этого, по оценкам ряда экспертов, каждый год сельскохозяйственным землям последних государств наносится ущерб около 800 миллионов долларов США.

Более того, Бишкек и Душанбе намерены расширить извлечение прибыли за счет экспорта гидроэлектроэнергии. Для этого они намереваются расширить мощности существующих гидроэлектростанций и ввести в строй новые аналогичные объекты. В частности, Кыргызстан и Таджикистан стремятся построить новый каскад Камбаратинских ГЭС и новую плотину Рогунской ГЭС соответственно. Реализация этих проектов неминуемо умножит вышеозначенные проблемы сельскохозяйственных земель Казахстана и Узбекистана.

Таким образом, у Казахстана и Узбекистана есть много точек совпадения их интересов, в основном, экономического характера. Возможно, поэтому МИД Казахстана в преддверие мартовского посещения Н.Назарбаевым Узбекистана объявил, что данный визит «должен открыть возможности для сдвига в отношениях стран». Казалось бы, такого рода заявление министерства иностранных дел Казахстана можно действительно рассматривать как начало существенного улучшения взаимоотношений Казахстана и Узбекистана. Но не все так просто на самом деле, как это кажется.

По итогам встречи И.Каримова и Н.Назарбаева они обнародовали совместное заявление, в котором есть пункт об объединении их усилий по требованию проведения международной экспертизы строящихся гидроэнергетических объектов Центральной Азии. До визита 16-17 марта этого года Н.Назарбаева в Ташкент только Узбекистан открыто противодействовал таким планам Бишкека и Душанбе, требуя от них предварительной международной экспертизы этих проектов. Во многом его позиция по данному вопросу цементируется поддержкой Москвы.

Россия рассматривается как основной оператор и кредитор строительства Рогунской ГЭС, Камбаратинской ГЭС-1 и других гидроэнергетических объектов Таджикистана и Кыргызстана. До недавнего времени Россия поддерживала эти проекты. Но к настоящему моменту Россия четко обозначила свой отказ участвовать в строительстве гидроэнергетических объектов Кыргызстана и Таджикистана без получения согласия других государств региона. Понятно, что смена курса Москвы по данному вопросу продиктована, в первую очередь, под влиянием Ташкента. По крайней мере, во время прошлогоднего декабрьского визита в Ташкент министр иностранных дел РФ Сергей Лавров поддержал позицию Узбекистана по проблемам использования водно-энергетических ресурсов региона. Это же ранее, в январе прошлого года, сделал президент России Д.Медведев во время своего визита в Узбекистан.

Возможно, под влиянием этих факторов Бишкек в январе текущего года дал Узбекистану предварительное согласие на проведение международной экспертизы строительства каскада Камбаратинских ГЭС.

Следует отметить, что Казахстан стал оказывать давление на Кыргызстан и Таджикистан с целью стимулировать их на проведение международной экспертизы строительства своих ГЭС лишь в преддверие мартовского визита Н.Назарбаева в Узбекистан. Во время казахстанско-узбекских переговоров 16-17 марта Н.Назарбаев заявил, что провел телефонные переговоры с лидерами Кыргызстана и Таджикистана и получил от них предварительное согласие на проведение международной экспертизы планируемого строительства ГЭС в этих странах. В виду этого становится понятным, что присоединение Казахстана к требованиям Узбекистана по поводу международной экспертизы строящихся гидроэнергетических объектов Кыргызстана и Таджикистана было сделано под давлением каких-то не совсем экономических интересов. Подтверждение этому можно увидеть в словах И.Каримова о поддержке инициативы Казахстана в проведении саммита ОБСЕ в Астане, сказанных им по итогам встречи.

Другие пункты совместного заявления И.Каримова и Н.Назарбаева по итогам их встречи не носят какого-то революционного характера для взаимоотношений обеих стран. Поэтому становится понятным, что И.Каримов переменил свое мнение относительно перспектив проведения саммита ОБСЕ в Астане именно под влиянием присоединения Казахстана к требованиям Узбекистана относительно проведения международной экспертизы строящихся в Кыргызстане и Таджикистане ГЭС. Ведь для воплощения этой идеи в жизнь необходимо консолидированное участие всех государств региона, несущих убытки от эксплуатации ГЭС Кыргызстана и Таджикистана. (Туркменистан уже ранее выражал поддержку данного требования Узбекистана). Тем более что после вступления Казахстана в Таможенный союз он стал для России одним из самых стратегических и выгодных партнеров. Поэтому Н.Назарбаев имеет больше шансов, чем И.Каримов, выторговать у России реальную поддержку по водно-энергетической проблеме Центральной Азии. Это прекрасно понимают не только в Ташкенте, но и в Бишкеке и Душанбе.

В этой связи становится понятным, что встреча в Ташкенте 16-17 марта имела в качестве своей главной цели именно получение согласия Ташкента на проведение саммита ОБСЕ в Астане в текущем году. В этом плане встреча президентов Казахстана и Узбекистана, на наш взгляд, вряд ли приведет к кардинальному улучшению взаимоотношений этих государств. И главным препятствием этому выступают претензии И.Каримова и Н.Назарбаева на лидерство в регионе.

Талгат Мамираимов, главный эксперт Казахстанского Центра гуманитарно-политической конъюнктуры, специально для «Ферганы.Ру», 12.04.2010 г.

       

Проголосовав за Вашу кандидатуру, народ России сделал свой выбор в пользу продолжения политики, направленной на эффективную реализацию потенциала страны.

Убежден, что Вы, опираясь на поддержку россиян, приложите все свои знания, силы и опыт для дальнейшего обеспечения экономического роста, социального благополучия, сохранения политической стабильности и укрепления международного авторитета Российской Федерации.

                                           Уверен, Ваша деятельность на посту Президента России будет и впредь служить последовательной реализации ранее достигнутых договоренностей и укреплению добрых доверительных отношений между нашими государствами.

Желаю Вам, уважаемый Владимир Владимирович, крепкого здоровья и новых свершений во главе Российской Федерации, а российскому народу – мира и процветания.

С искренним уважением и глубоким чувством дружбы,

Н. Назарбаев.

Нарушений в ходе голосования на выборах президента Российской Федерации в Казахстане не зафиксировано, сообщил официальный представитель нашего МИДа А. Абибуллаев, о чем сообщилоИА «Новости-Казахстан».«На территории Республики Казахстан были открыты 14 избирательных участков и семь избирательных участков на территории Байконура. Выборы в Костанайской и Кызылординской областях прошли досрочно», – сказал вчера на брифинге Абибуллаев.«В целом выборы прошли в спокойной и организованной обстановке, каких-либо инцидентов или нарушений зафиксировано не было. За состоявшимися выборами президента РФ наблюдали 128 казахстанских наблюдателей. Следует отметить, что главой миссии наблюдателей от СНГ является гражданин Казахстана–заместитель председателя Исполкома СНГ Н. Айдаров», – проинформировал представитель МИД. 

6 марта Президенты Казахстана и России Н. Назарбаев и Д. Медведев обсудили отдельные вопросы российско-казахстанских отношений, сообщила пресс-служба Кремля.

“В центре внимания была подготовка к предстоящему заседанию межгосударственного совета ЕврАзЭС/высшего Евразийского экономического совета, которое состоится 19 марта 2012 года в Москве. С обеих сторон отмечено значение этого саммита для продвижения интеграционных процессов на евразийском пространстве”, - говорится в сообщении.

Разговор состоялся по инициативе казахстанской стороны, отметила пресс-служба.

"Г. Касымов, сенатор: – Владимир Путин – опытный, предсказуемый и хорошо знающий Центральную Азию политик... Я думаю, что избрание этого человека на пост президента России – это гарантия дальнейшего поступательного развития экономики Казахстана и других стран Центральной Азии…

А. Куртов, политолог: – Смотря для кого. В регионе есть страны, которые стремятся интегрироваться в некое новое единство, в частности Евразийский экономический союз. Вот для них избрание Путина, безусловно, весьма позитивный момент... Однако именно вопрос сближения вызывает у некоторых субъектов Центральной Азии негативную реакцию. Они уверены, что их развитие должно происходить без всякого влияния России и подальше от ее имперских планов…

С. Кушкумбаев, эксперт КИСИ: – Я бы не стал сейчас утверждать однозначно, хорошо это или плохо. Нельзя все рассматривать в черном или белом цвете… Можно сказать, что Путин – проверенный человек, в отличие от других кандидатов...".

Казахстан ожидает от России качественно новых отношений в модернизации стран. Об этом в ходе видеомоста на тему "Россия и СНГ: новый сценарий отношений" в международном пресс-центре РИА Новости в Астане заявил директор института парламентаризма НДП "Нур Отан" Б. Байкадамов 6 марта, передает Tengrinews.kz.

 

"Каких-то особых неожиданностей, скорее всего, не будет. Россия будет развивать интеграционные проекты с теми, кто хочет их развивать, причем на взаимовыгодной основе. Что касается других стран, то они приглашаются к сотрудничеству", - высказал свою точку зрения на дальнейшую политику Российской Федерации в отношении своих ближайших соседей генеральный директор Центра политической конъюнктуры России С. Михеев.

 

В свою очередь, директор института парламентаризма НДП "Нур Отан" Б. Байкадамов пояснил, что он ожидает от России возвращения к "более внятной внешней политике", а что касается отношений Казахстана со своим северным соседом, то в них мало что изменится, "разве что они качественно вырастут", - сказал он. Тем не менее, по словам Байкадамова, с приходом Путина на новый президентский срок вопросы модернизации, связывающие обе страны, качественно изменятся.

 

Правительства России, Беларуси и Казахстана выступили с совместным заявлением о недопустимости применения экономических санкций в отношении Беларуси, передает "Интерфакс-Казахстан".

"Действия в духе общего подхода, согласованного главами государств Республики Беларусь, Республики Казахстан и Российской Федерации, а также с учетом неоднократных заявлений США и Европейского союза о возможности применения экономических ограничений к одному из государств - членов Таможенного союза (Единого экономического пространства) правительства Республики Беларусь, Республики Казахстан и Российской Федерации подтверждают недопустимость использования мер экономического давления либо принуждения", - говорится в совместном заявлении правительств трех стран, опубликованном в воскресенье, 11 марта, на официальном сайте правительства РФ.

 

В заявлении отмечается, что подобные меры создают искусственные барьеры в торговле и необоснованные препятствия экономическому взаимодействию на территории Таможенного союза/Единого экономического пространства.

 

По мнению правительств трех стран, санкции "ущемляют законные интересы экономической безопасности государств, что чревато нанесением ущерба продуктивному взаимовыгодному сотрудничеству, развитию интеграционных процессов на Евразийском континенте", передает Tengrinews.kz.

Во вторник, 6 марта, бывший посол Казахстана в Австрии Рахат Алиев был допрошен на Мальте, пишет газетаDie Presseсо ссылкой на дипломатические круги. Специально для встречи с обвиняемым в убийстве топ-менеджеров Нурбанка на Мальту в рамках секретной миссии выезжала венский прокурор Беттина Вальнер.

Цель трехдневного допроса - "дать возможность органам юстиции на основании личных впечатлений о подозреваемом правильно оценить данное дело". Die Presse отмечает, что необходимость в выезде прокурора возникла из-за того, что правоохранительные органы предполагали, что Алиев не согласился бы приехать на допрос в Австрию, опасаясь за свою безопасность.

Также сообщается, что за прошедшие недели был проведен допрос четверых предполагаемых пособников Алиева. Они являются уроженцами Казахстана, но в настоящее время проживают в Австрии. Все подозреваемые отрицают свою причастность к убийству банкиров. По некоторым данным, правоохранительные органы считают, что подозрения в отношении допрошенных "имеют место, но они не настолько серьезные". Ни один из четверых подозреваемых не заключен под стражу.

Между тем, изданияWiener ZeitungиKronen Zeitungсообщают, что Комиссия ЕС по вопросам юстиции обратилась в Евроюст, координирующий правоохранительную деятельность стран-членов ЕС, с просьбой подключиться к расследованиям по делу в отношении Алиева. Комиссар ЕС Вивиане Рединг призвала Евроюст оказать поддержку соответствующим ведомствам стран-членов ЕС "для устранения различий в юрисдикциях сторон и эффективного проведения расследования". Однако в австрийском министерстве юстиции заявили, что прокуратура Вены проводит активное расследование в отношении Алиева.

Сам Алиев продолжает отрицать свою вину. Через адвокатов он сообщил, что не имеет никакого отношения к убийству двух банкиров. На данный момент прокуратура Вены все еще не приняла решение - закрыть дело Алиева или предъявить экс-послу обвинения, передает Tengrinews.kz.

Пентагон: Мы не сможем вывезти войска через Центральную Азию, нам нужен Пакистан, пишет  Джошуа Кучера. Заметка из блога EurasiaNet "The Bug Pit".

 

Северной сети поставок, проходящей по территории Центральной Азии, будет недостаточно для вывода американского военного оборудования и техники из Афганистана, заявляет военное командование США, считая необходимым открытие пакистанских коридоров для организации военного транзита. "Для вывода войск из Афганистана нам потребуются наземные пути сообщения по территории Пакистана", – заявил глава Центрального командования США генерал Джеймс Маттис (James Mattis), выступая перед сенатским комитетом по вооруженным силам. Его слова подтвердили заявление, сделанное на прошлой неделе в выступлении перед тем же комитетом его коллегой, главой Транспортного командования США генералом Уильямом Фрейзером (William Fraser). "С тем количеством техники, которую нам требуется вывести…, нам нужно открыть наземные пути сообщения в Пакистане, – отметил он. – В связи с большим объемом груза, о котором идет речь, нам нужно проделать все точно в срок".

 

Хотя США недавно и заключили соглашения со всеми центральноазиатскими государствами об "обратном транзите", а именно о вывозе оборудования из Афганистана в процессе вывода натовских и американских войск в 2014 году, заявления генералов подчеркивают, что этого будет недостаточно. На следующей неделе генерал Маттис направляется в Пакистан для проведения переговоров об открытии коридоров, заблокированных с декабря прошлого года, когда в результате удара США погибло более двух десятков пакистанских солдат.

 

Наши отношения с Казахстаном становятся все более зрелыми. Недавно мы подписали новые соглашения об оборонном сотрудничестве сроком на пять лет, и Казахстан продолжает принимать участие в работе миссии в Афганистане. В 2012 году Казахстан намерен увеличить количество государств, участвующих в организуемых Казахстаном и США миротворческих учениях "Степной орел".

 

Ключевым партнером США в проводимых операциях в Афганистане и регионе был и остается Кыргызстан. Мирная передача власти президенту Атамбаеву продемонстрировала работу Кыргызской Республики по упрочению демократических реформ. Наше военное взаимодействие продолжает совершенствоваться, особенно в сфере региональной безопасности и оборонного сотрудничества. Кроме того, КР намерена в ближайшие два года разместить подготовленную США миротворческую миссию.

 

Для Таджикистана создание и укрепление потенциала по борьбе с терроризмом, незаконным оборотом наркотиков и охране границ для защиты наших общих интересов от угрозы, которую представляют собой вооруженные экстремистские группировки, является важнейшей задачей в деле укрепления региональной стабильности. Помимо проводимой нами антитеррористической деятельности мы работаем с Таджикистаном над совершенствованием методов реагирования на случай стихийного бедствия. В 2012 году Таджикистан должен направить в миротворческую миссию ООН свой подготовленный США миротворческий батальон. Мы продолжаем изучать с этим важным для нас партнером возможности оптимизации транзита грузов в поддержку операций Международных сил содействия безопасности.

 

Наше сотрудничество в сфере безопасности с Туркменистаном продолжает развиваться по направлениям, обозначенным нашими общими целями в деле борьбы с вооруженными экстремистами и укрепления границ в борьбе с незаконным оборотом наркотиков.

 

Взаимоотношения с Узбекистаном продолжают целенаправленно и сбалансировано развиваться, диктуемые соображениями региональной безопасности, расширения Северной сети поставок и взаимной выгоды. Сотрудничество в сфере безопасности обеспечивает США дополнительные возможности по расширению взаимодействия в гуманитарной и демократической сфере. Недавно нами были подписаны новые соглашения, обеспечивающие новые важные возможности в плане нашей деятельности в Афганистане. Мы рассчитываем, что наше сотрудничество будет методично, шаг за шагом, развиваться на благо борьбы с общими угрозами в сфере безопасности".

 

Больше всего в этом тексте обращают на себя слова о размещении миротворческих контингентов. Если Таджикистан действительно разместит свой миротворческий батальон в 2012 году, я буду просто поражен. Формулировки в отношении Кыргызстана (без указания численности контингента, обозначение временных рамок "в течение следующих двух лет", а не десяти месяцев, к примеру) представляется менее внятными, но тем не менее: если Казахстан, располагающий гораздо большими возможностями в военном отношении, нежели Кыргызстан и Таджикистан, так и не смог привести свой миротворческий батальон в соответствующее состояние, каковы шансы на успех у этих государств?

 

Между тем, Кыргызстану могут списать долги в обмен на помощь Афганистану. Об этом сообщил министр финансов КР А. Жапаров на общественных слушаниях по реализации антикоррупционной политики 7 марта.

"Для Кыргызстана альтернативой инициативы HIPC (Heavily Indebted Poor Countries, группа беднейших стран с крупной задолженностью) может стать программа поддержки Афганистана. Если мы войдем в эту программу мы сможем списать свои долги, в обмен на помощь Афганистану. Помощь будет заключаться в экспорте различных отечественных товаров в эту страну", - сказал А. Жапаров.

 

"Кыргызстан мог бы списать 50% своего внешнего долга, это около $1 млрд, вступив в программу HIPC, однако упустил свой последний шанс в 2007 году. Парламент зарубил данную инициативу", - пояснил министр, передает КирТАГ

 

Объем добычи нефти в Ираке превысил рекордный показатель – три миллиона баррелей в сутки. Об этом сообщает Лента.ру со ссылкой на опубликованное AFPзаявление зампремьера страны Хусейна аль-Шахристани (Hussein al-Shahristani). Уточняется, что этот показатель является максимальным с 1979 года, то есть более чем за 30 лет. Лента.ру отмечает, что рекордной отметки (или 20-летнего максимума) добыча нефти в Ираке достигла в конце декабря прошлого года. Тогда же аль-Шахристани заявлял, что к концу 2012 года суточные объемы производства планируется нарастить до 3,4 миллиона баррелей. Кроме того, в стране рассчитывают, что к 2017 году добыча увеличится примерно до 12 миллионов баррелей в сутки. В сообщении особо акцентировано, что увеличение добычи углеводородов пока не снизило мировые цены на нефть, которые с начала текущего года постоянно растут. На стоимости нефти сказывается, в частности, ситуация с Ираном, в отношении которого США и ЕС ввели в январе санкции, в том числе эмбарго на торговлю нефтью.

Боевики из сектора Газа за последние сутки выпустили по территории Израиля 94 ракеты. Об этом сообщается 10 марта в официальном блоге Армии обороны Израиля.

 

По данным военных, массированному ракетному и минометному обстрелу подверглись густонаселенные районы на юге Израиля, в том числе города Ашдод, Беэр-Шева и Ашкелон. Более 500 тысяч израильтян укрылись в бомбоубежищах. Тем не менее, восемь мирных жителей получили ранения, сообщает The Israel Project.

 

Пострадавших могло быть гораздо больше, однако израильская система ПРО "Железный купол" перехватила 27 из 94 ракет. Самолеты ВВС Израиля в ответ на обстрелы нанесли несколько ударов по центрам террористической активности в Газе. В результате по меньшей мере 14 боевиков, в том числе 10 участников движения "Исламский джихад", были убиты.

 

Очередная вспышка насилия на Ближнем Востоке началась 9 марта, после того как в результате удара ВВС Израиля погибли двое высокопоставленных палестинцев - генеральный секретарь "Комитетов народного сопротивления" Зухир аль-Каиси и его ближайший соратник Ахмад аль-Ханини, передает Lenta.ru.

 

9 марта курды Сирии заявили, что они объявляют о провозглашении на территории страны "Западного Курдистана", столицей которого будет объявлен город Африн. Автономный район расположен на севере страны, близ границы с Турцией, сообщила турецкая газета Star.

Напомним, что ранее, в конце января с.г. в столице Иракского Курдистана Эрбиле прошла конференция оппозиционных организаций Сирии. Согласно принятому во время этого мероприятия документу, "после свержения режима Асада, на северо-востоке Сирии должно быть создано курдское самоуправление".

Также напомним, что лидер Иракского автономного Курдистана Масуд Барзани заявил, что 21-го марта, когда мусульманский мир отмечает праздник Навруз, он провозгласит независимость Иракского Курдистана, передает ИА Регнум.

 

Ф. Абосзода, в Независимой газете публикует статью «Губа - предвестник новой политической весны в Азербайджане?»

 

«Еще совсем недавно президент Азербайджана И. Алиев хвастался перед европейской аудиторией состоянием дел в азербайджанском обществе, о достижениях правительства в различных сферах общественно-политической и экономической жизни и призывал все страны мира брать пример с Азербайджана в области толерантности и "межнационального согласия", якобы утвердившегося в стране. При этом он не забывал убеждать всех во всем мире в том, что "арабская весна" и ступить не сможет на азербайджанскую землю.

 

Прошло не так уж много времени, как мир в очередной раз смог убедиться в абсурдности таких заявлений и наблюдать за поистине массовым народным недовольством населения в этом богом забытом крае, где у власти находится клан Алиевых, который 19 лет назад захватил власть путем военного переворота и в последующие годы установил в стране поистине военно-полицейский режим со всеми вытекающими последствиями. Кроме того, что сам клан за весь этот период успел ограбить население страны на более чем 100 миллиардов долларов, он разделил территорию ее среди своих родственников и друзей. На сегодня все регионы разделены между различными представителями клана, которые, в свою очередь, назначили своих родственников на различные правительственные посты на местах.

Периодически такая система давала сбои, выражающиеся во вспышках народного недовольства в тех или иных регионах страны.

 

В появившихся публикациях на тему губинских событий можно выделить несколько нюансов, о которых, как нам кажется, стоит размышлять. В первую очередь, хочется говорить о реакции бакинской оппозиции на эти события. Удивляет нас сама эта реакция, в которой отражено то состояние инфантильности, в котором она находится все эти годы. Еще недавно некоторые представители этой оппозиции старались убеждать нас в том, что американцы им дали карт-бланш на выступления и что они обещали им "не позволить властям Азербайджана избить митингующих". Но, увы, реакция оппозиции в очередной раз доказывает, что она продолжает верно служить этим же властям, пуская пыль в глаза народа. Потому что события в Губе были уникальным шансом для той же оппозиции для призыва всего населения страны к всеобщим выступлениям, что не было сделано ими. Отсюда и вывод: представители оппозиции, по всей видимости, вслед за агентами МНБ на местах, стараются выявить степень готовности к общим выступлениям различных слоев и групп населения!

 

События в Губе приобретают еще большее значение с двух точек зрения: это свидетельствует о том, что на 

арену общей борьбы коренных народов этой земли - талышей, лезгин, аварцев и других, - вступают до сих пор не проявлявшие никаких признаков борьбы за национальное возрождение таты, которые, наконец-то, почувствовали себя оскорбленными именно с точки зрения этнической принадлежности. То есть уже бывший глава района оскорбил губинцев не как обычных граждан страны, а как этнос! С другой стороны, если учесть, что по сей день оплотом нынешнего режима являлись евреи, как проживающие в Азербайджане, так и государство Израиль в целом, Губинские события доказывают, что и в этом плане не все гладко у клана Алиевых» - отмечает автор.

 

Эмир Катара предложил Кыргызстану строить 5-звездочные отели на Иссык-Куле. На встрече с эмиром Катара Шейхом Хамадом Бин Халифа Аль Тани обсуждался вопрос строительства 5-звездочных отелей на озере Иссык-Куль, сказал 5 марта 2012 года на встрече с бизнесменами в Дохе (Катар) премьер-министр КР О. Бабанов.

 

По его словам, он предложил эмиру участвовать в строительстве Центра развлечений на Иссык-Куле. "Эмир сказал, что в данном случае есть необходимость строительства 5-звездочных отелей. С июля по август в Катаре очень жаркое время года, а у нас удачный сезон. Катар может вложить инвестиции в строительство пансионатов и санаториев. У нас также достаточно много инфраструктурных проектов. Исходя из возможностей инвестора, мы можем предоставить проекты стоимостью от миллиона долларов до нескольких миллиардов долларов", - сказал глава кабинета министров.

 

На встрече бизнесмены Катара отметили, что у КР нет выхода к морю. "Нам нужно приложить больше усилий, чтобы произведенный товар доехал до нашего региона. Это основная преграда для увеличения товарооборота между КР и Катаром. Необходимо предоставить проекты с учетом транспортных преград", - сказали бизнесмены, сообщает ИА Tazabek.

 

Из-за возросшего потребления электроэнергии в Киргизии был увеличен объем пропуска воды Токтогульского водохранилища, в результате чего были подтоплены южные земли соседнего Казахстана, сообщает today.kzсо ссылкой на кыргызский источник.

За период с ноября 2011 года по февраль 2012 года в Киргизии потребление электроэнергии резко возросло и превысило лимит, составив 807 миллионов киловатт в час. Об этом 6 марта сообщил министр энергетики КР Аскарбек Шадиев.

 

"По итогам поездки в Казахстан был поднят вопрос о том, что из-за высокого потребления электроэнергии населением увеличился пропуск объема воды из Токтогульского водохранилища, из-за чего юг Казахстана затапливается. Мы не должны выходить из лимитов потребления", - сказал он.

Весьма показательным является побег заключенного брата экс-президента Курманбека Бакиева. Госслужба исполнения наказаний Кыргызстана подтвердила факт побега из местзаключения Ахмата Бакиева. Об этом сообщает портал«Росбалт» со ссылкой на«Интерфакс». Уточняется, что Бакиеву удалось бежать из больницы, куда он был доставлен с диагнозом «воспаление легких» 3 марта. Как пишет портал, в январе брат экс-президента Кыргызстана Ахмат Бакиев был переведен из исправительной колонии, где он отбывал наказание, в колонию-поселение, расположенную в Бишкеке. Режим отбывания наказания был смягчен по решению суда. Задержан он был в июле 2010 года – вскоре после произошедшего в республике переворота, вследствие которого возглавлявший республику Курманбек Бакиев был свергнут и покинул страну. Летом 2011 года суд приговорил брата бывшего президента к семи годам тюрьмы.

 

Осужденный Ахмат Бакиев, сбежавший из колонии-поселения 3 марта, после задержания будет переведен в колонию обычного режима, сообщил агентству КирТАГ пресс-секретарь госслужбы исполнения наказаний (ГСИН) Александр Никсдорф 7 марта.

“После задержания Ахмата Бакиева ему изменят меру пресечения с колонии-поселения на колонию обычного режима. По изменению срока наказания решение будет принимать суд”, - сообщил А. Никсдорф.

Между тем, погранслужба КР утверждает, что А. Бакиев государственную границу не пересекал.

Әлемдік тәртіптерге жаһандық экологиялық өзгерістер, соғыстар қаупі, ядролық қауіпсіздік, азық-түлік тапшылығы, әлемдік ортақ ақпараттану, түрлі індет аурулары, индустриалдық-техникалық ортақтану, техногендік катастрофалар, халықаралық терроризм, наркотрафик, халықаралық заңсыз қару сату, халықаралық қылмыскерлік, адамдарды құлдыққа сату, діни экстримизм т.б. әлемдік қауіптер мен қайшылықтар үздіксіз өз ықпалдарын тигізіп отырды.

Ашық, ақпараттық, технологиялық қоғамдар құру жағдайында аталған қауіптер әрбір халыққа, әрбір мемлекетке және олардың азаматтарына өздерінің әсерін тікелей, немесе жанама түрде тигізеді. Әлемдік қауіптердің шиеленісуі әлемдік экономикалық, қаржылық дағдарыстарға себеп болуда. Жаһандық дағдарыстардан әрбір мемлекет зардап шегеді. Сондықтан әрбір мемлекет әлемдік дамудың ортақ мәселелерін шешуге мүдделі. Бірақта, қандай қуатты болмасын жеке бір мемлекет әлемдік мәселелерді шешуге қауқарсыз. Жаһандық қауіптер мен қайшылықтарға қарсы барлық мемлекеттердің бірлескен әрекеттері мен ортақ шаралары қажет. Әлемдік саясат мәні осындай зәруліктен туындайды. Әлемдік саясат-халықаралық қатынастар субъектілерінің, саяси акторлардың әлемдік мәселелерді, қауіптерді және қайшылықтарды бірлесіп шешуін ұйымдастырудың жолдары, бағыттары және әдістері болып табылады. Әлемдік саясат жаһандық мазмұндағы саясат. Себебі ол барлық халықтар мен мемлекеттерге ортақ саяси шындыққа тікелей қатысты.

Әлемдік саясат көпқабатты және көпжақты құбылыс. Себебі оның қызметі жаһандық өзгерістердің және жаңа құбылыстардың тууына байланысты. Мысалы, ғаламшардың жаһандық жылынуы әлем халықтарына түрлі табиғи апаттар әкелуде. Сондықтан өндірістің зиянды қалдықтарын азайтуға әрбір мемлекет мүдделі деп есептеледі. Алайда көпшілік мемлекетер өздерінің, капитал мүдделеріне әлі де болса басымдылық беруде. Өндіріс дамуда, зиянды қалдықтар өсе түсуде. Ал, әлемдік саясат адамзатты сақтау үшін әр ел өзінің эгоистік, ұлттық мүдделеріне тиым салу қажеттілігін талап етуде.

Әлемдік саясат мақсаты мемлекеттерді ғаламшарлық ортақ мәселелерді ұжымдық шешуге ұйымдастыру, олардың арасында бейбітшілік пен татулықты сақтау. Басым державалардың және трансұлттық компаниялардың ғаламдық мәселелерді шешуге бағытталған іс-әрекеттерін ортақ арнаға бұру. Әлемдік саясаттың түпкілікті, көкейтесті міндеті-адамзаттың өмір сүруіне жағдай жасау арқылы, оның тіршілігін қамтамасыз ету. Қазіргі кезеңде әлемдік басым державалардың саяси элиталары әлемдік саясат міндеттерін шешпейінше ешбір мемлекетте келешек болмайтындығын түсінуде.

Демек саясат мәнін ұғыну үшін халықаралық саясат бағыттарын, оның қалыптасуы мен дамуының заңдылықтарын білу маңызды. Сондықтан саясаттану пәні студенттердің әлемдік саясат туралы кең көлемде түсінігін қалыптастыру зәрулік деп біледі. Себебі, халықтар мен мемлекеттердің тарихи тағдырлары бір-біріне байланысты және тәуелді. Олардың өзара қатынастары мемлекетаралық деңгейде, халықаралық ұйымдар арқылы, трансұлттық корпорациялар, халықаралық үкіметтік емес ұйымдар т.б. әлемдік саяси процесс субъектілері арқылы өтеді. Әлемдік саясат акторлары қызметтері адамзаттың сақталуы мен өмір сүруін қамтамасыз етуді көздейді.

Әсіресе ядролық және жаппай қыру қаруларының басқа түрлерін қолдануға, сынауға тиым салу, оларды таратпау, сатпау мәселесін әлем мемлекеттері бірлесіп шешу қажеттілігін түсініп, ортақ шаралар жасай бастады. Әлемдік саясат соғыс қаупіне қарсы халықтардың және мемлекеттердің бірлесіп күресуі қажеттілігін сезінуден басталады десек қателеспейміз. ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап әлемдік жақындасу, бірлесу, ортақтасу, мүдделердің тәуелділігі сияқты үдерістердің күшеюі тереңдей берді. Ортақ экономикалық, сауда, транспорт пен коммуникация ғылым мен ақпарат байланыстары халықтар мен мемлекеттерді өзара тәуелді ете түсті. Өзара келісіп, ортақ мәселелерді бірлесіп шешу міндеттері зәрулікке айналды. Әлемдік жаһандану үдерісі тек объетивті ғана емес, түрлі субъективті факторлар ықпалымен жылдамдай берді. Әлемдік деңгейдегі ортақ мәселелер жүйесінің қалыптасуы ХХ ғасырдың 70-80 жылдарында нақты нәтижелерін беріп жаһандық жаңа тәртіптер қалыптасты. Адамзат өркениетті бір сапалық деңгейден, екінші мүлдем жаңа сапалық деңгейге ауысты. Жаһандану үдерісі ХХІ ғасырдың бастапқы кезеңінде бұрынғыдан да әлеуетті бола түсті.  Жер шары халқының саны 2010 жылғы 6,8 миллиард болса 2025 жылы 11 млрд. адамға өсуі болжануда. Өкініштісі халық өсуі тіршілік ортаның ластануымен қатарласа жүруде. Адамзаттың осылайша өсуі міндетті түрде экологиялық катастрофаға әкеледі деп есептейді сарапшылар.

Адамзаттың дамуы демографиялық дағдарыс, экологиялық қыспақ, азық-түлік тапшылығы сияқты дәстүрлі қауіптер мен қайшылықтарға қосарласқан жаңа қауіптерге душар болуда. Олар ядролық қарулардың және басқа да жаппай қыру қаруларының бақылаусыз таралуы, халықаралық терроризм, түрлі індет ауруларының жаңа түрлерінің қауіптері, адамдарды құлдыққа сату, жасырын миграция, аштық (әлем халқының 1 млрд. адамы қазір ашығуда), экстремизм, наркотрафик т.б. қауіптер мен қайшылықтар. Әлемдегі бейбітшілік пен тыныштықтың сақталуына зардаптарын тигізетін осы қауіп-қатерлерден келетін шығындарды азайтуға бағытталған тиімді де күшті саясатты басқа мемлекеттермен үйлестіре отырып жүргізуге әлемнің әрбір мемлекеті мүдделі.

Қазақстан өзінің географиялық орыналасуы жағынан әлемдік мүдделердің тоқайласқан аумағында тұр. Әлемге наша, наркотик өнімдерінің қомақты бөлігін шығарушы Ауғанстанның наркотрафигінің «солтүстік» бағытындағы Қазақстан жері арқылы  ауған наркотиктері Ресей мен Батыс Европа елдеріне жол тартуда. Қазақстан әлемдік ВИЧ-СПИД індетінен тыс қала алмады. Егер 1987 жылы елде алғашқы ВИЧ - инфекциясы тіркелсе, 1996 жылы оның саны 46-ға жетті. 2009 жылдан бастап 2000-нан астам қазақстандықтар ВИЧ - инфекциясын жұқтыруда. Көршілес Өзбекстанда 2009 жылы 4016 адам, Қырғызстанда 687 адам ВИЧ-инфекциясын жұқтырған. Орта Азия мемлекеттерінде ВИЧ көбінесе инъекция жасалу кезінде таралатыны мәлім болып отыр /1/.

Соңғы 2009-2010 жылдарда бес жасқа дейінгі балалардың полимелит ауруының асқынуы байқалуда. Орта Азия халықтары үшін полимелит эпидемиясының ошағы Тәжікстан Республикасы болып отыр. Құс тұмауы, Шошқа тұмауы сияқты жаңа індеттер түрлері де шекараларды жоққа шығаруда.

Әлемдік тәртіптер мен мемлекетаралық қатынастардың өзара тәуелділік пен ортақтасу принципіне бейімделе түскендігі нақты байқалады. Әлем халықтары мен мемлекеттері жаһандық қауіптер мен мәселелерді бірлескен күшпен өзара келісім саясатымен ғана шешуге болатындығын ұғнып отыр. Әлем мемлекеттерінің жаһандық мәселелерді шешуге қатынасуы жолдары БҰҰ, ЕЫҚҰ, ШЫҰ, БСҰ сияқты халықаралық ұйымдар арқылы жүргізілсе, әлем халықтары жаһандық қауіптерге қарсы халықаралық азаматтық ұйымдар Гринпис, Халықаралық Қызыл Крест, Шекарасыз дәрігерлер, феминистік, гендерлік ұйымдар қызметтері арқылы жүргізілуде.

Мемлекеттер мен халықтар жаһандық мәселелерді бірлесіп шешу мақсатында әлемдік қауымдастық құрып отыр. «Әлемдік қауымдастығы» ұғымын алғаш рет ресми түрде 1969 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясында сөйлеген сөзінде АҚШ Президенті Ричард Никсон қолдаған. Ол,- «Бүкіл тарихи ғұмырымызды біз бірінші рет әлемдік қауымдастық болып отырмыз»,- деп көрсетті /2/. Әлемдік қауымдастықтың мақсаты-әлемдік тәртіптерге әсер ете отыра әлемдік бейбітшілік пен адамзатты сақтау болып табылады. Негізгі мақсатты орындау үшін барлық мемлекеттер әлемдік қауымдастықты нығайта беруге мүдделі болуға тиісті. Бұл ретте әлемдік және аймақтық басым державалардың бейбітшілік пен татулық үлгілерінің маңызы үлкен. АҚШ, Қытай, Ресей, Индия, Бразилия, Жапония, Германия, Ұлыбритания, Пәкістан сияқты қуатты мемлекеттердің агрессияға бармауы, әлемдік тәртіптерде бейбітшілік пен қауымдастығының жаһандық мәселелері мен қауіптерді тиімді шешу саясатын жүргізуге жағдай туғызатыны анық. Әлемдік тәртіптерде, әлемдік геосаяси құрылымда бейбітшілік әлемінің басым болуына жағдай жасайтын мемлекеттерді нағыз бейбітшілікті сүйетін мемлекеттер ретінде бағалауға болады.

Қазіргі әлемдік саясатқа қатынасатын негізгі акторлар: егеменді мемлекеттер, мемлекетаралық ұйымдар, халықаралық үкіметтік, немесе үкіметтік емес ұйымдар болып табылады. Сонымен қатар қазіргі халықаралық қатынастардың белсенді акторлары, яғни қатысушылары түрлі мемлекеттер блоктары (НАТО, ОДКБ, СЕАТО, СЕНТО, АНЗЮС), интеграциялық топтар (ЕО, ТМД) мемлекетаралық бірлестіктер (ШЫҰ, БРИК) т.б. халықаралық ұйымдар өздерінің мақсаттары мен тәуелсіздіктерін сақтай отырып әлемдік саясатқа қатысады және жаһандық мәселердің шешілуіне ат салысады.

Мемлекеттің шеңберінен тыс мәселелерді сол елдің сыртқы саясаты шешеді, айналысады. Қазіргі өзара байланыстағы дүниеде ұлттық мемлекеттер әлемдік қатынастарда өздерінің мүдделерін қорғау мақсатында басқа мемлекеттермен тығыз қарым-қатынастар жасау саясатын жзүргізеді. Ол саясат арқылы экономикалық, сауда, ғылыми-техникалық, ақпарат т.б. салалардағы байланыстар жүреді. Сонымен бірге, әлемдік қатынастарды реттеп отыратын бір жеке орталық жоқ. Барлық мемлекеттерді байланыстыратын әлемдік саясатты жасаушыда орталық жоқ. Әлемдік саясат мемлекеттердің өзара қарым-қатынастарынан стихиялы түрде қалыптасқан құбылыс. Әлемдік саясат принциптерін негізінен тең құқықтағы мемлекеттер өзара қарым-қатынастары барысында жасайды. Бірақта, мемлекеттердің қатынастары әр-түрлі. Елдің ішкі жағдайындағы сияқты әлемдік саясатқа мүдделер мен күштердің қайшылықтары ерекше ықпал жасайды. Әлемдік тәртіптер мемлекеттердің ғана емес жеке адамдардың өмірі мен тағдырына өзінің әсерін тигізіп отырады. Жеке адам әлемдік қауіптердің құрбаны болуы ықтимал. Сонымен қатар ол әлемдік ақпараттық жүйелердің өнімдерін міндетті түрде пайдаланып отырады. Демек әлемдік саясат пен әлемдік тәртіптер жеке тұлғаның өмірінде белгілі дәрежедегі ықпалға ие.

Қазіргі әлемдік саясаттың түрлі деңгейлері макро, мего, микро деңгейлері өзара байланысып біріне – бірі күшті ықпал жасап отырды.

Ұлттық мемлекеттер шеңберінен тысқары жүргізілетін, әлемдік мәселелерді реттеуге, немесе оларға ықпал етуді мақсат тұтатын саясат келесідей категориялардан тұрады.

1. Сыртқы саясат – мемлекеттің, немесе жеке халықтың сыртқы саладағы қызметі. Бұл саясат мемлекеттің басқа мемлекеттермен байланыс жасау, немесе жасамау деңгейін сипаттайды. Сыртқы саясат мемлекеттің өмір сүруіне қолайлы сыртқы жағдайларды жасауды көздейді. Әлемдік қауымдастықтан ұлттық мемлекеттің орнын табуына ықпал етеді.

            2. Халықаралық саясат – мемлекеттердің халықаралық аренада бірлескен қызметі болып табылады. Саясаттың бұл саласы мемлекеттерді оларға ортақ мәселелерді бірлесіп, келісімдер арқылы шешу жолдарын көрсетеді. Халықаралық саясаттың елдер мен халықтар арсындағы өзара тәуелділіктің, шешімін табу үшін халықаралық әріптестікті талап ететін мәселелердің көбеюіне байланысты маңызды арта түседі.

3. Мемлекетаралық саясат – жекелеген мемлекеттердің арасындағы қатынастар жүйесін белгілейді. Бұл саясат мемлекеттердің органдарының, қызметтерінің және өкілдерінің (президент, парламент, үкімет, сыртқы істер министрілігі, кеден т.б.) екі мемлекетке ортақ мәселелерін өзара келісіп шешулерінің жолдарын анықтайды.

4. Ұлттық мемлекет үстіндегі саясат (наднациональная политика) – жекелеген мемлекеттердің өздерінің кейбір егеменді құқықтарын өз еріктерімен халықаралық ұйымдарға беруімен сипатталады. Мысалы, мұнай  бағасын халықаралық нарықта реттеу құқығы. Сыртқы, әлемдік саясаттың бұл бағыты Қазақстандық саясаттану ғылымында әлі зерттелген жоқ

5. Мультиұлттық саясат- бірнеше, немесе  одан көп мемлекеттерден құралған біріккен саясат субъектілерлінің халықаралық қатынастарға ықпал етуі (ЕЫҚҰ, ЕО, ШЫҰ, БРИК). Бұл саясаттың субъектілері ұлттық мемлекеттер болып табылады.

6. Трансұлттық саясат – мемлекеттік емес саясат акторлары мен субъектілерінің: партиялар, кәсіподақтар, әлемдік діндердің ұйымдары, халықаралық үкіметтік емес ұйымдар, трансұлттық корпорациялардың т.б. халықаралық аренада қызмет етуі.

Аталған категориялардың барлығы әлемдік, немесе халықаралық саясат ұғымының түрлі аспектілерін, қырларын көрсетеді. Ал, әлемдік, халықаралық саясат ұғымына келетін болсақ бұл ұғым халықаралық құқық суъектілерінің (мемлекеттер, мемлекетаралық және мемлекеттік емес ұйымдар, одақтар, діни ұйымдар, трансұлттық ұйымдар мен корпорациялар т.б.) соғыс және бейбітшілік, адамзаттың сақталуы, жалпыға бірдей қауіпсіздікті қамтамасыз ету және қарусыздану, ұлттық, аймақтық, жаһандық қайшылықтардың алдын алу және реттеу, қоршаған ортаны сақтау, аштық пен ауруларды азайту және басқа да әлемдік қайшылықтарды шеше отырып адамзат үшін әлемде неғұрлым әділетті тәртіптер орнатуға бағытталған мақсатты қызметін көрсетеді.

Әлемдік, немесе халықаралық  саясат – халықаралық қатынастардың негізгі субъектілерінің бірлескен саяси қызметі болып табылады. Әлемдік саясат мәні мен мазмұны БҰҰ, ЕО, ЕЫҚҰ, АМҰ (американ мемлекеттерінің ұйымы), АМҰ (африкандық мемлекеттер ұйымы) Социалистік интернационал, Гринпис т.с.с. ұйымдардың қызметтерімен анықталады. Сонымен қатар әлемдік қауымдастық бірігіп жасаған заңды органдар мен ұйымдардың қызметтері арқылы әлемдік саясат іске асады. Әлем мемлекеттерінің өзара қарым-қатынастар жасаудың принциптері мен жолдарын анықтайтын әлемдік саясат халықаралық қатынастарды реттеудегі  шешуші фактор болып табылады.

 Әлемдік саясат әлем халықтарының гуманитарлық, ізгілікті ойлауының ортақ жетістігі  болып табылады. Техногендік, экологиялық мазмұндағы әлемдік қауіптер ХХ ғасырдың екінші жартысында ғана маңызды болды. Ал, одан бұрын ХІХ ғасырдың аяқ кезі мен ХХІ ғасырдың басында негізгі жаһандық қауіп әлемдік соғыстар қаупі болатын. Мемлекеттер  өзара  қайшылықтарын түрлі соғыстармен шешіп келді. Әлем тарихында мыңдаған соғыстар белгілі. Соның ең ауыры 1914-1918 жылдардағы бірінші, және 1939-1945 жылдардағы екінші дүниежүзілік соғыстар болатын. Екі дүниежүзілік соғыста ғана 100 миллионан астам адам қырылған болатын. Сондықтан әлем халықтары мемлекеттер арасында бейбітшілікті сақтау қажеттілігін алдымен сезінді. Әлемдік саясат соғыс және бейбітшілік мәселесін әлем мемлекеттерінің ортақтасып шешуімен басталады деп есептеуге болады.

Әлемдегі бейбітшілікті сақтау үшін дамыған мемлекеттер адамды және оның құқықтарын қорғауды міндет деп таниды. Осы негізінде әлем мемлекеттерінің озық елдері өздерінде құқықтық мемлекет және қоғамдық өмірді демократияландыру үдерісін бастады. Адам мәселесі өркениетті мемлекеттерді бір ортаға жинақтайтын, өзара консенсусқа, түсіністікке жетелейтін фундаменталды, өзекті мәселеге айналды. Өркениетті мемлекеттердің ықпалымен әлем халықтары адам құқықтарын қорғайтын саяси билік  жүйелерін қалыптастыра бастады. Әлемдік ортақ мәселелерді шешу ғасырларға созылған әлемдік ізгілікті, әділетті тәртіптер орнатуға деген әлем халықтарының құлшынысының негізінде қалыптасады. Ал, әр елдегі адам мәселесін шешу және оның құқықтарын қорғау үшін жаһандық мәселелерді шешу және жаһандық қауіптермен күресу қажет болды.

Әлем халықтары мен мемлекеттерінің демократиялық құндылықтар негізінде топтасуына XVIII ғасырдың соңында болған Ұлы Француз революциясының 1789 жылғы «Адам және азамат құқықтарының Декларациясы», БҰҰ 1948 жылы қабылдаған «Адам құқықтарының жалпыға ортақ Декларациясы», 1966 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясы қабылдаған «Экономикалық, әлеуметтік жәнемәдени құқықтар туралы халықаралық пакт», 1975 жылы Хельсинкиде қабылдаған «Европадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық Кеңесінің Қортынды актісі» т.б. құжаттар көмектесті. Қазақстанның әлемдік мәселелерге үлесін ЕҚЫҰ VII Астана саммитінде қабылдаған Декларациясынан байқаймыз.

Аталмыш құжаттарды әлем халықтары мен мемлекеттерінің адамзатты сақтау үшін бейбітшілік пен соғыс мәселесін шешу жолындағы тәжрибесі синтезделді. Адам құқықтарын қорғау, демократия мен бейбітшілік үшін күрес ғаламдық саясат принциптерін айқындап берді. Адамзаттық тағдыр ортақтастығы мәселесі барлық халықтар мойындайтын бірінші басымдылыққа айналды. Әлем мемлекеттері ортақ азаматтық мәселелерді бірлескен күшпен шешпейінше тұрақты даму болмайтындығын түсінетін дәрежеге жетті. ХХІ ғасырда жаһандық мәселелердің күрделене түсуі әлем мемлекеттерінің әлемдік саясатпен айналысуға деген зәрулігін тіптен күшейтіп жіберді.

Әлемдік саясат халықаралық экономикалық, саяси, мәдени-ақпараттық, технологиялық байланыстардың жаңа деңгейге трансформациялануының нәтижесінен туды. Жаһандық мәселелер ұлттық мемлекеттік шекара көлемінде мүлдем шешілмейді. Көптеген күрделі мәселелер барлық мемлекеттерге ортақ жаһандық жүйеге айналып, жалпы әлемдік сипат алуда. Әлемдік мәселелерді шешу үшін әлемдік саясат мемлекеттердің шаруашылықтарының даму динамикасына, интеграциялық үдерістерді нығайтуға ықпал етуге тырысады. Осы арқылы әлемдік шаруашылық пен әлемдік нарықта мемлекеттердің өзара тәуелді байланысы күшейді. Бұл жағдай саяси қатынастардың бейбітшілік жолымен дамуына экономикалық тірек болады.

Әлемдік саясат, жеке мемлекеттердің саясатының жәй ғана жиынтығы емес. Ол жекелеген халықаралық қатынастар субъектісінің  де саясатына сыймайды. Сонымен қатар әлемдік саясат халықтар мен мемлекеттердің ортақ, жалпы мақсат-мүдделерін тоқайластырып, түйістіріп халықаралық қатынастардың барлық элементтеріне өзінше жеке әсер етеді. Жаһандық саясаттың барлық элементтері бірімен-бірі байланысты, өзара тәуелді бола отыра біртұтас құбылыстың жеке бөлшектері ретінде қызмет істейді. Әлемдік саясаттың тиімділігі оны жасайтын мемлекеттердің ортақ қауіптерді түсіну дәрежесіне, жағдайды түзетуге бағытталған белсенді саясат ұстануына байланысты. Мемлекеттің сытқы саясаты әлемдегі болып жатқан өзгерістерге жауап бере алуының маңызы зор. Әлемдік шындықтарға нақты, әділетті бағасын беру арқылы мемлекеттер өздерінің қызметтерін үйлестіруге мүмкіндік алады. Жаһандық қауіптер мен қайшылықтарды бағалауда ортақ мәселеге  келу арқылы мемлекеттер олардың бетін қайтарудың біріккен шараларын жасау саясатын күн тәртібіне қояды.

Әлемдік саясатты ішкі саясат сияқты орталықтанған билік басқармайды.. Сондықтан әлемдік саясатқа қатысушы акторлар әлемдік шындықтарға сәйкес өз беттерінше қызмет етеді. Сондықтан әлемдік саясаттың тәуекелі көп. Әлемдік саясаттың бір субъектісі екінші субъектісінің не істеп жатқандығын да біле бермеуі мүмкін. Әр мемлекеттің сыртқы саясаты сол елдің ұлттық мүдделерінен туындайтын нақты және анық міндеттер болса әлемдік саясат субъектілерінің қызметі стихиялы жүреді. Оның бағыт-бағдарын анықтап, әрбір субъектінің шешетін мәселелерін белгілеп отыратын әлемдік саясаттың орталығы жоқ. Әлемдік саясат-әлем мемлекеттерінің жаһандық қауіптерімен мәселелерді бірлескен күшпен шешу қажеттілігін түсіну құбылысы. Әр мемлекет өзінің қуатына және мақсаттарына қарай әлемдік тәртіптерге ықпал етуді көздейді. Адамзаттың тағдырының ортақтастығын түсіну, әлемдік қатынастарды бейбіт жолмен реттеуге құлшынысты тудырады. Өзара жауласу, теке-тірес, күш көрсету, басқа әлсіз мемлекеттерге зорлық жасау әлемдік тәртіптерге қауіпті екендігі халықтар түсіне бастады.

Сол себепті әлемдік саясат жаһандық тәртіптерді реттеуші ерекше саясат түрі болып табылады. Әлемдік саясат принциптерінің жалпылық сипаты бар дедік. Бірақта оларды  орындауға әрбір мемлекет міндетті емес. Халықаралық нормалар мен құқықтары белгілейтін құжаттарға қол қойған мемлекеттер ғана өз міндеттерін әлемдік қауымдастық алдында орындап отыруға міндеттеме алады.

Әлемдік саясаттың күнделікті мақсаты - әлемдік тәртіпте бейбітшілікті, тұрақтылықты, демократияны сақтау. Сонымен қатар оның көздегені әлемдік саясатқа қатысушы субъектілердің барлығының мүдделі тоғысатын халықаралық орта жасау. Мүдделердің ортақтастығы, адамзатты сақтауға деген зәрулік көптеген мемлекетердің жалпыадамзаттық мүдделердің басымдылығын мойындауына әкеліп отыр.

Сонымен қатар әлемдік саясатты әлемдік билік үшін күресетін, әлемдік тартыстардан, әрбір елдің өздеріне тән геосаяси күрестерінен, түрлі бәсекелестіктер мен мүдделер қайшылығынан тысқары алып қарасыруға болмайды. Әлемдік саясатта АҚШ, Қытай, ЕО, Ресей сияқты алпауыт мемлекеттердің үстемдігі байқалады. ХХ ғасырдың 50-90-шы жылдары мысалы, әлемдік саясатта  екі басым полюс АҚШ пен Кеңес Одағы болды. Кеңес Одағы күйрегеннен кейінгі ХХ ғасыр аяғы мен ХХІ басы бір полюстік әлемдік саясат болды. Ол АҚШ-тың басым болуымен сипатталады. Ал, 2005-2010 жыдардан бастап әлемдік саясатта көпполюстік қатынастар басым болуда. әлемдік қатынастарды айқындаушы күштер қатарына жоғарғы аталған мемлекеттермен қоса Үндістан, Жапония, Бразилия сияқты жылдам дамушы елдер ықпалы арта түсуде. Әлемдегі өзгерістер үздіксіз процесс. Онда ұдайы жаңа, табиғаты күрделі құбылыстар пайда болуы заңдылық. Әлемдік саясат субъектілері осы әлемдік өзгерістерді, мәселелерді, қайшылықтарды танып  білуге және оларды шешу ісіне, немесе қауіптерді азайту шараларына әлем мемлекеттерін жұмылдырып отыруға міндетті.

Әлемдік тәртіптерді реттеп отыратын Әлемдік Үкімет құру жоспары әзірше футурологтардың ғана ойларында. Бірақта, әлемдік мәселелер мен тәртіптердің өзгеруіне әлемдік қауымдастықты дайындайтын БҰҰ, ЕЫҚҰ, АЕО, Ислам конференциясы сияқты халықаралық ұйымдар бар. Олар әлемдік саясаттың негізгі принциптері мен бағыттарын әлем мемлекеттеріне танытуға және мойындатуға ат салысып келеді. Бірақта, әзірше бірде бір халықаралық ұйым әлем мемлекетеріне міндетті шараларды іске асыруға мәжбүрлей алып отырған жоқ. БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің шешімімен болатын санкциялардың өзінің орындалуы ойдағыдай емес. Әлемде әділетті тәртіптер орнады деп айтуға ертерек.

Елеулі кемшіліктерге қарамастан әлемдік саясат өркениетті адамзат пен дамыған мемлекеттер ықпалымен біртіндеп ізгіленіп, гуманизацияланып келеді. Ол адамдарды ұлттық, нәсілдік, мемлекеттік, әлеуметтік-таптық тегіне қарамастан жаһандық мәселелерді бірігіп шешуге бастап келеді. Адамдардың бостандығы мен теңдігіне негізделген әлемдік саясаттың қазіргі мақсаттары: халықаралық қауіпсіздік жүйесін жасау, мемлекетаралық қатынастарда күш көрсету, зорлыққа жол бермеу, халықтар арасындағы сенім мен бейбітшілікке бастайтын қатынастарды қалыптастыру, жаппай қырып жоятын  және ядролық қарулардың таралуына жол  бермеу, әлемдегі қорқыныш пен үрейді, өзара жауласуды тоқтату сияқты жеке адамдар мен халықтардың бейбіт және тыныш өмір сүруін қамтамасыз ету. Ең бастысы әлемдік саясат жаһандық бейбітшілікті қамтамасыз етуге тиісті. Әлемдік басым державалардың әлсіз мемлекеттерге қарсы зорлыққа бармауының, ұлттық мүдделерін адамзаттың мүдделерге бағындыруының маңызы арта түсуде. Ол үшін әлем халықтарының, әлем азаматтарының бейбітшілік пен адам құқығы идеяларының платформасында топтасу қажет. Әлемдік саясат әлемдік қатынастар сияқты аса күрделі құбылыс. Оның ойдағыдай шешімін табуы тіптен қиын. Сондықтан әлем мемлекеттері мен халықтары жаһандық мәселелер мен қауіптерге қарсы әлемдік саясаттың тиімділігін арттыра беруге мүдделі. Онсыз әлемдік тыныштықты сақтау мүмкін емес.

 

 

 

 

 

 Мемлекеттердің даму жолдары арасындағы айырмашылықтар мен ерекшеліктер қандай деңгейде екендігі зерттеу мәселесі болып отыр.

Саяси партиялардың басқа институттардан айырмашылығы билікке күресуі және соның нәтижесінде оны иеленуі. Сондықтан да халықтың билік органдарына көзқарасы мен қалауын білдіру ретінде бұл институттың маңызы зор. Партиялық құрылыстың даму деңгейі Дж. Ишуяманың посткоммунистік Шығыс Еуропадағы саяси партиялардың ұйымдастырылу мен құрылыс ерекшелеліктеріне баға берген критерийлер негізінде алынды. Ол келесідей тәуелсіз айнымалылардан тұрады: режимнің типі, ұйымдық өтпелілік типі, президенттің ресми өкілеттіліктер индексі, сайлау округының орташа көлемі, партияға білдірілген сенімсіздік деңгейі, кәсіподақтарға білдірілген сенімсіздік деңгейі, біріккен жұмысшылар (юниондалған) көлемі. Осы көрсеткіштердің негізіндегі гипотезалар партиялардың құрылысы қандай деңгейде екен деген сұраққа жауап береді [1]. Зерттеу барысында режим және ұйымдық өтпелілік типі, президенттің ресми өкілеттіліктер индексі, сайлау округының орташа көлемі, саяси партиялар туралы заңнама, жалпы демократиялық даму көрсеткіштері таңдап алынды.

Алғашқы көрсеткіш ретінде бұрынғы режимнің типін атауға болады, себебі бұрынғы режимнің табиғаты транзиттік кезеңге әсерін тигізеді, ол өз кезегінде өтпелі кезеңдегі жүйенің құрылымын анықтайды. Сәйкесінше саяси партиялардың құрылыс деңгейін Х.Уэлш Шығыс Еуропада бұрынғы режимнің түрі өтпелі кезеңге әсер еткендігін байқады, ымыраға келу мен қарсыласудың ұзақ мерізімінен кейін қарсылас партиялар арасындағы кадрлардың дайындығы артқанын демократиялық бәсекелестік пен электоралды саясат ойын тәртібіне сәйкес жүргізілгендігін көреміз [2]. Егер де өтпелі кезең анағұрлым ұзақ мерзімге созылса, партиялар соғұрлым институционалданған және құрылымданған болады. Партиялардың институционалдануы жоғары болса олардың ішкі партиялық ұйымдасуы жоғары болуы мүмкіндігі зор. Нәтижесінде партиялардың дамып, жаңа деңгейге өту ықпалы басым. Сондықтан да бұл партиялық құрылыс үшін аса өзекті деп атай аламыз.

Орта Азия аймағының тарихи-саяси құрылымы ұқсас болғанымен, келесідей режим түрлерін көре аламыз: Қырғызстан - «түрлі-түсті революция» феноменін өткерген немесе өзара әсер етуші, Қазақстан- авторитарлы модернизация, Өзбекстан, Тәжікстан, Түркменстан - реформаланбаған режимдер. Қырғызстанда демократияға жол ашылғанмен конституциялық өзгерістер мен мемлекет басшыларының ауысуынан кейін (А.Ақаев, Қ.Бакиев, өтпелі кезең- Р. Отумбаева, қазіргі А.Атамбаев) парламенттік республиканың құрылуына алып келді. Бұл тиісінше саяси сана негізінде саяси партиялардың дамуына алып келеді ме, немесе мемлекеттің ішіндегі кландық-аймақтық бөліністі одан әрі тереңдетеді ме? Соған байланысты Қырғызстанда өтпелі кезең мерзімі аз уақытты алғандықтан ондағы өзгерістердің енуі мен даму тарапында қиындықтар туғызады. Қазақстанда Қырғызстанға қарағанда өзгерістер тұрақты түрде жүзеге асты. Себебі өтпелі кезеңдегі өзгерістер авторитарлық басшылықтың басқаруы негізінде болған еді. Алайда тұрақтылық сақталғанымен, шектеулер шын мәнінде өзгерістерге жол ашпаса, ол авторитарлық режимнің одан әрі тереңдеуіне алып келеді. Қазір еніп жатқан демократияландырушы өзгерістер имитациялық деп атауға болады. Себебі Қазақстанда соңғы жиырма жылда енген, ең алдымен, демократияландыруға бағытталған өзгерістер жетерлік, іс жүзінде жоқтың қасы. Алайда, өтпелі кезең барысында жүріп жатқан өзгерістер олардың институционалдану процесіне тікелей тәуелді болады. Институцоналдану процесі қаншалықты орындалса бұл жоғарыда аталғандай саяси партиялардың дамуына алып келеді. Реформаланбаған режимдер Өзбекстан, Түркменстан, Тәжікстан алдыңғы екеуі қатаң авторитарлықты сақтап отыр, бұл әсіресе мемлекеттердің оқшаулануынан да терең түседі. Әрине, ресми түрде тек Түркменстан ғана бейтараптығын жарияланғанымен, Өзбекстан да жабық мемлекет қатарына жатады, ондағы өтпелі кезең авторитарлық шеңберінен асып түспеді, яғни посттоталитарлық мемлекеттер тиісінше өздерінің демократиялық режимге көшуі барысындағы авторитарлық режимнің тереңделуін атай аламыз. Қорытындысында, саяси режимнің типі Қырғызстанның парламенттік республикаға айналуы саяси партиялардың дамуына жол ашады, бірақ та олардың ішкі ұйымдасуы тарапында және мемлекетті аймақтық бөлініске салынуына, партиялар арасындағы келіспеушіліктерге әкелуі мүмкін. Қазақстандағы саяси партиялардың шынайы күшінің болмауы кедергі болып отыр, алайда өтпелі кезеңінің аяқталуы ішкі ұйымдасқан партияларды дүниеге әкелуі мүмкін. Қалған үш мемлекет алдымен реформалану орындалғаннан кейін ғана өзгерістер орындала алады.

Президенттің ресми өкілеттіліктер индексі Дж Хеллман және Ф. Фрайдың мемлекет басшысына берілген конституциялық өкілеттіліктер негізінде қарастырылды. Ол бойынша төменде көрсетілген өкілеттіліктер тек президентке берілсе «1», шектеулер немесе ескертулері болса «0,5», президентке мүлдем берілмесе «0» беріледі. Егер де президенттің осы индекс бойынша берілген конституциялық өкілеттіліктері жоғары болса, онда мемлекеттегі партия құрылысы әлсіз, себебі онда тұлғаның рөлі жоғары, ал керісінше болса онда президенттің мемлекеттік органдарымен өкілеттіліктерін бөлісетіні және заңды тұрғыда мүмкіндіктерге жол ашады [1]. Қарсы аргумент ретінде Орталық Азия мемлекеттерінің барлығында президенттің билігі аса күшті болып анықталады. Алайда мақсат – белгілі көлемдегі конституциялық тұрғыдан либералдық заңнаманың негізінде өкілеттіліктер жиынтығын анықтау маңызды.

Осы көрсеткіш бойынша Қазақстан-14,5 Қырғызстан-13, Өзбекстан-14, Түркменстан-15, Тәжікстан-10 ұпайды көрсетеді. Осы айнымалы негізінде, Түркменстандағы партиялық құрылыс әлсіз тіпті жоқтың деңгейінде. Тәжікстанда көрсеткіштің жоғары болу себебі кейбір президентке берілген өкілеттіліктер конституция мен басқа заңнамаларда көрсетілмеуіне байланысты. Қырғызстанда партиялық дамуға бостандықтың бар екендігін, ал Өзбекстан мен Қазақстанда біршама әлсіздігігін байқауға болады .

 

 

 

Келесі көрсеткіш - сайлау округының орташа көлемі, бұл партиялардың ұйымдастырушылығы үшін аса маңызды. Сайлау округіне орташа бөлінген орын саны - сайлау жүйелерінің партиялық құрылысына әсер ететін маңызды элементі. Сайлау округының орташа көлемін анықтау үшін парламенттің ықпалды төменгі палатасындағы жалпы орын саны сайлау округтарының санына бөлінеді. Сайлау округының орташа көлемі ең төмен болып депуттаттар бір мандатты сайлау округтері негізінде сайланғанда есептеледі, ал барлық мемлекет бір мандатты сайлау округы болған кезде керісінше ең жоғары көрсеткішті көрсетеді.

Бұл көрсеткіш бойынша сайлау округының орташа көлемі жоғары болған сайын партияда «кадрланған секілді» белгілердің пайда болуын байқауға болады партияға қысым жасаушылық артады. Яғни партияның америкалық ғалымдар анықтаған секілді мемлекет тарапындағы «машина» рөлі басымырақ болады.

Төмендегі кестеден көріп отырғанымыздай жоғары көрсеткіш Түркменстан және Қазақстанда, ол алдымен бірмандатты сайлау округтерінен сайланғандықтан, ал ең төменгі көрсеткіші Қырғызстан және Өзбекстан, Тәжікстан мемлекеттерінде. Орташа көрсеткіш жоғары болған алғашқы екі мемлекетте мемлекет тарапынан партиялық құрылысты дамытуға қысым бар екендігін көруге болады. Сайлау округының көлемі орташа болып табылатын мемлекеттерде партиялық құрылысқа мемлекет тарапынан  қысым деңгейі аса басым емес, ал төменгі көрсеткіш көрсетіп отырған мемлекетте партиялық құрылыстың дамуына қысым жасалмайды.

 

 

Қырғызстанда «Саяси партиялар туралы заң» 1999ж. 12 маусымда қабылданған, оған сәйкес саяси партияларды құру үшін кем дегенде 10 адам болуы шарт. Бұл соңғы кезеңдегі Қырғызстандағы саяси партиялардың санын 20 дан 100 ден астамға дейін санының ұлғаюына әкелді. Қырғызстандағы оппозициялық «Ата Жұрт» «СДПК» «Ар Намыс» «Ақ Шумкар» және «Асаба» партиялары алдыңғы қатарлы болды. Ал 2010ж. парламенттік сайлауында барлығы 29 партия қатысты, соның – 11, 1% артық жинады, 5 партия 5% межеден өтті. Бұл партияларға «Ата Жұрт» «СДПК» «Ар Намыс» «Атамекен» «Республика» партиялар енді олардың Қырғызстандағы 2010ж. Уақытша үкімет кезеңінде белсенділіктеріне байланысты жаңа тұрпатқа ие болды, сондықтан да бұл саяси партиялардың Жогоргу Кенештен орын алуына ықпалын тигізді. Қырғызстандағы партиялық құрылыстың демократиялануы баяу көрсеткіштерден үдемелі дамуға өтті. Бұны соңғы өткен парламенттік сайлаудан байқауға болады, ал көппартиялық жүйе толықтай қалыптасып бітпеді. Дегенмен де сарапшылардың айтуынша, Қырғызстандағы өзгерістер жаңа дамуға алып келеді деп сенеді. Басты қиындық саяси партиялардың арасында келіспеушіліктер болып қалған жағдайда оны тиімді реттеудің механизмдері болды, себебі Қырғызстанда аймақтық бөлініс, мемлекеттік басқару, тереңдеген бұл партиялық жүйеге әсерін тигізсе мәселені одан әрі қиындатады. Келесі саяси партиялардың санының көп болуы бұл артықшылық емес, себебі осыншама саяси партиядан тиісті таңдау жасау бойынша қарапайым халыққа қиын болады. Қазірдің өзінде Қырғызстан парламентіндегі фракциялар бөлінуде бұл «Атажұрт» партиясының парламенттік фракциясынан басталды. Алайда бұндағы өзгерістер Орта Азияның басқа мемлекеттеріне қарағанда жылдамырақ жүзеге асуда.

 

Өзбекстанның «Саяси партиялар туралы заңы» бойынша 1996ж. 26 желтоқсанда қабылданған саяси партияны құруға 20 мың адамның қолы қажет. Саяси партиялардың жиындары мен мәжілістер еңбек уақытынан тыс кезеңде өту міндеттеледі. 2008ж. 1 қаңтарында күшіне енген «Саяси партиялардың мемлекеттік басқару мен елді модернизациялаудағы демократиялық жаңарту рөлін күшейту» мақсатында қабылданған заң бойынша  парламенттегі депутаттық фракцияларға Премьер Министрді сайлауда кеңесуші рөлін береді. Премьер Министрдің қызметінен босату кезінде фракциялардың тарапынан бастама көтеруге болады. Бұл Өзбекстанның партиялық заңнамасын жетілдіруге қатысты өкілеттіліктер беруін жетілдіруге байланысты. Өзбекстанда қазіргі таңда ресми тіркелген 4 саяси партия  және Экологиялық қозғалыс бар. Сайланушы органдарға халыққа осы партиялар негізінен ғана таңдау жасауға тура келеді, ал «Бірлік» және «Эрк» оппозициялық партияларына ресми түрде қызмет етуге рұқсат берілмеген. Бұл партиялардың барлығы пропрезиденттік болып табылғандықтан таңдау тек бір негізгі партиялар бойынша жүзеге асады, бұл партиялардың бағдарламалары бойынша нақты анықталынбаған және идеологиялары нақты байқалмайды деп атай аламыз. 2011ж. бергі Президент И. Каримовтың ұсынысымен парламенттің төменгі палатасында ең көп орынды иеленген саяси партия премьер-министрді тағайындайды, бұл президент тарапынан бектілелді. Егер де екі партия бірдей дауыс санынан иеленсе, онда бірігіп премьер- министрді тағайындауға құқылы, бұл саяси партиялардың парламентегі құқықтарының пайда болуына алып келді.

 

Тәжікстандағы «Саяси партиялар туралы заң» 1998ж. 23 мамырда қабылданған, осы заң бойынша саяси партия құру үшін 1000 адам негізінде мемлекеттік тіркеуден өтеді. Ерекшелігі саяси партиялардың өздеріннің аймақтарындағы немесе жергілікті жердегі бөлімдерін саяси партияны құрғаннан кейін үш ай уақыт мерзімінде құруға рұқсат беріледі [11]. Басқа Орта Азия мемлекеттерінде бұл тәртіп алдын ала, яғни саяси партияны тіркеуден бұрын бөлімшілері болуы міндеттеледі. Тәжікстандағы саяси күштер тікелей президент Э. Рахмон арқылы реттеледі, Халықтық Демократиялық Партия заң шығарушы орындағы 85% орынды иеленді, келесі орында Тәжікстан Коммунистік партиясы, Тәжікстанның Исламдық Қайта өрлеу партиясы (ПИВТ) Аграрлық Партия мен Экономикалық реформалар Партиясы – әр қайсысы екі орынға ие. Бұл жердегі ПИВТ және Коммунистік Партиядан басқаларының барлығы промемлекетік партиялар болып табылады. Ал оппозициялық бөліктегі партиялар азшылықты құрайды. Бұл жердегі оппозициялық партиялардың ішіндегі ПИВТ халықтың тарапынан кейбір қолдауға ие, ең алдымен бұл халықтың аз қамтылған бөліктеріне көмек көрсету мен жастарды өздеріне қарай бағыттаудан анық байқалады. Бірақ іс жүзінде оның саяси сахнаға ену күшінің әлсіздігіне және нақты партиялық анықталынған тұғырнамасының болмауына байланысты қиынға соғады. Дегенмен де ПИВТ-тың қандай мақсаттарды ұстанып жатқаны белгісіз, бұл болса қарапайым халықты алаңдатады. Дегенмен де ПИВТ мемлекет басшысының ауысу мүмкіндігі болған сәтте ерекше маңызды күшті иелене алады, бұл өз кезегінде партиялардың рөлін одан әрі арттыруға алып келеді.

 

Түркменстандағы «Саяси партиялар туралы заң» 2012ж. 11 қаңтарда өзгерістер енгізілу негізінде қабылданған, бұл саяси партияларды құру және дамыту негіздері бойынша ережелерді бекітеді. Саяси партияны құру үшін мемлекеттік тіркеуден өту үшін 10 адамға дейін ресми өкілдік немесе ұйымдасқан топ болады, ал партия құрамының мүшелері  кем дегенде 1000 адам болып есептеледі. Түркменстанда тек бір ғана саяси партия Түркменстанның Демократиялық партиясы ғана бар. Осы ретте 2008ж. Парламент сайлауында Түркменстан енді өзін бірпартиялық мемлекет ретінде жариялаудан бас тартады деп басқа партияларды құруға рұсат еткенмен басқа партиялар тіркелмеді. Соған сәйкес парламенттегі барлық орындар бір ғана партияға бұйырды. С. Ниязовтың деспотиялық режимнен кейін Г. Бердімұхамедовтың сұлтандықтан неопатримониалимзге өтуі басталды. Яғни  Түркменстан басқа посткеңестік Орта Азия мемлекетері секілді авторитарлық режимге өтуін айтамыз. Неопатримоиниализм фрагментарлы немесе сәтсіз модернизацияның салдарынан кейін орын алады, дәстүрлі және қазіргі ерекше режимнің синтезі болып табылады. Бұл орайда Түркменстанда модернизацияның сәтсіз болуынан емес, керісінше, оның мүлдем болмауын байқауға болады. Ал жаңа мемлекет басшысының өзгерістері азаматтық қоғамның болмауы және халықтың өзінің жеке пікірлерін білдіре алмауына байланысты тиісті дәрежеде қабылданбауы мүмкін, оған әлі де болса саяси партиялардың құрылмауы дәлел бола алады. Дегенмен де Түркменстанның бұрынғы режимнің қалдықтарын жою үшін өзгерістердің барлық салаларды қамтуынан кейін дамуға алып келеді.

 

Freedom House 2012ж. транзиттегі мемлекеттердің жалпы демократиялық көрсеткіштері бойынша жүргізген зерттеуі негізінен бұрынғы посткеңестік және қазіргі жаңа Еуропалық мемлекеттер арасында жүргізілді. Соның ішінде Орта Азия аймағын алар болсақ, жалпы демократиялық көрсеткіштер бойынша алға жылжулар байқалатын мемлекеттер ретінде Қырғызстанды, ал Өзбекстан және Түркменстанда статус-квоның сақталғандығы, Қазақстан мен Тәжікстанда бұл деңгейдің түсуімен көрсетіледі. Осындай қорытындыға келу жеті негізгі көрсеткіш бойынша сарапталды, орташа шама және  медиана барлық 29 мемлекеттің негізінде шығарылды. Бұл көрсеткіштердің әрқайсысы саяси партиялардың даму құрылысына қатысты болғандықтан өзектілігі бар.

 

 

Notes: The ratings are based on a scale of 1 to 7, with 1 representing the highest level of democratic progress and 7 the lowest. The 2012 ratings reflect the period January 1 through December 31, 2011.

 

The Democracy Score (DS) is an average of ratings for Electoral Process (EP); Civil Society (CS); Independent Media (IM);National Democratic Governance (NGOV); Local Democratic Governance (LGOV); Judicial Framework and Independence(JFI); and Corruption (CO).

Орта Азия мемлекетерінің партиялық құрылысы даму деңгейінің айтарлықтай айырмашылықтары көрініс тапты. Ол, ең алдымен, Қырғызстандағы партиялық құрылыстың дамуы аймақ бойынша деңгейі басым, Тәжікстан мен Қазақстан партиялық құрылымдары мемлекет тарапынан көрсетілетін қысымы бар, алайда, Қазақстанда партиялық құрылысының біршама дамуы үшін азаматтық қоғам институттарының тиісті қызметі қажет, екі мемлекетте оның даму деңгейін жаңа тұрпатта көрсете алады. Өзбекстан және Түркменстанда партиялық құрылыс өте әлсіз, әсіресе екіншісінде. Ол мемлекеттердің заңнама тарапында реформалануынан өзгерістер орын алады. Қазақстан, Тәжікстан, Өзбекстандағы партиялық құрылыс авторитарлық режимді бастан өткергеннен кейін, Түркменстанда халықтың саяси мәдениеті жетілгенде дамиды. Жоғарыда талданған көрсеткіштер негізінде аймақтағы жалпы ұқсастық партия құрылысының толықтай қалыптаспауында, тек Қырғызстаннан басқа мемлекеттерді қарастырғанда, бұған жасанды демократиялық өзгерістерді енгізуінен өзінің нәтижесін көрсетпей отыр. Сол тарапта саяси партиялар институцоналдану процесі аяқталу үшін мемлекет пен азаматтық қоғам арасындағы байланыс орнатылуы орынды. Орта Азиялық мемлекеттерде саяси партиялар жаңа даму кезеңіне көтерілу үшін мемлекеттің тарапынан басым қолдау және заңнамны жетілдіру қажет. Партиялық құрылыстың даму деңгейінің әр түрлі болуы олардың әр түрлі даму жолын таңдауына тікелей байланысты болып отыр, соған сәйкес бұл партиялық құрылыс жалпы саяси жүйенің құрамдас бөлігі болғандықтан тікелей саяси жүйеге байланысты болмақ.

 

Пайдаланылған әдебиеттер

1.Ишияма Дж.Т. Партии-преемницы коммунистических и организационное развитие партий в посткоммунистической политике // `Полис` (`Политические исследования`) 1999-№4.

2. Welsh H. Political transition processes in Central and Eastern Europe  http://www.jstor.org/discover/10.2307/422022?uid=3738416&uid=2129&uid=2134&uid=4578852177&uid=2&uid=70&uid=3&uid=4578852167&uid=60&sid=21101876214607

3. Политические режимы Средней Азии:конституционные реформы в рамках авторитарной модернизации. Андрей Медушевский Сравнительное конституционное обозрение 2012 №4 47б.

4. Измирение президентсой власти.- old.kpfu.ru/f15/k2/publ/glava2-paragraf4.pdf

5.Қазақстан Республикасының Конституциясы Алматы 2009;

Өзбекстан Республикасының Конституциясы  http://www.lex.uz/Pages/GetAct.aspx?lact_id=35869

Өзбекстан Республикасының Олий Мәжілісіне сайлау туралы заңы- http://parliament.gov.uz/ru/regulations.php?id=1358

«Өзбекстан Республикасының Заң шығарушы палатасы Олий Мәжілісі туралы» Конституциялық заңы  http://parliament.gov.uz/ru/regulations.php?id=245

Қырғыз Республикасының Конституциясы- http://www.gov.kg/?page_id=263

«Қырғыз Республикасының Жогоргу Кенеш регламенті жайлы заңы»- http://medialawca.org/document/-10746

Тәжікстан Республикасының Конституциясы- http://base.spinform.ru/show_doc.fwx?rgn=2213

Түркменстан Республикасының Конституциясы-  http://base.spinform.ru/show_doc.fwx?rgn=2376

6.Қырғызстан Республикасының «Саяси партиялар туралы заңы»- http://legislationline.org/ru/documents/action/popup/id/14827

7.Чотаев З.Д. Парламентская форма правления в Кыргызстане: проблемы и перспективы Бишкек 2012- 33б.- orasam.manas.kg/books/Z.Chotaev.pdf

8.Өзбекстан Республикасының «Саяси партиялар туралы заңы»-www.cac-civillaw.org/gesetz/usbekistan/PolitparteienG.USB.ru.rtf

9.Өзбекстан Республикасының  «Саяси партиялардың мемлекеттік басқару мен елді модернизациялаудағы демократиялық жаңарту рөлін күшейту» туралы заңы.  http://www.lex.uz/Pages/GetAct.aspx?lact_id=1164598

10.Uzbekistan Nations in Transit 2012 - http://www.freedomhouse.org/report/nations-transit/2012/uzbekistan#_ednref3

11.Тәжікстан Республикасының «Саяси партиялар туралы заңы»-www.cac-civillaw.org/gesetz/tadschikistan/PolitparteienG.TAD.ru.rtf

12.Түркменстан Республикасының «Саяси партиялар туралы» заңы-www.turkmenistan.gov.tm/?id=764

13.Туркменистан: Парламент принял закон «О политических партиях»  http://www.fergananews.com/news/17908

14.N.Kunysz From sultanism to neopatrimonialism? Central Asia Survey Vol. 31 No. 1 March 2012- 1- -  http://www.tandfonline.com/toc/ccas20/31/1

15. Nations in Transit   http://www.freedomhouse.org/report/nations-transit/nations-transit-2012

                                            Орталық Азия аймағы көптеген сарапшылардың пікірінше өзінің геосаяси орналасуы, табиғат байлықтары, посткеңестік мемлекет ретінде, әлем державаларының және аймақтық көшбасшылардың қызығушылығын тудырады. Дегенмен Орта Азияға байланысты туындаған ерекше назар шектен тыс әсерленгендіутктен, соның нәтижесінде төнетін қауіп-қатерлер  деңгейі жоғары емес. Қазіргі таңда бұл тек аймақтан тыс мемлекеттер арасында ғана емес, сонымен қатар аймақтағы көршілес елдердің арасында қарым-қатынастар пікір алмасатындай деңгейде емес, оған қоса мемлекеттің ішкі жағдайын ескеріңіз. Шешілмеген түйіткүл проблемалары аса көп, шетелдік мемлекеттердің мүддесі тоғысқан аймақты көре аламыз. Берілген жұмыста Орта Азия аймағына төнген қауіп-қатерлердің себептерін және деңгейін анықтау, шешу жолдары қарастырылады.

Орта Азия мәселесін зерттеу көптеген еуропалық, америкалық, ресейлік, жапон, үнді, ғалымдары тарапынан қызығушылығын тудырады. Олар Орта Азияны әр түрлі көзқарас тұрғысынан зерттеген. Мәселен ресейлік зерттеушілер А. Казанцев, Н. Нарекин, И. Д. Зягельская, Богатуров т.с.с. өздерінің еңбектерінде негізінен екі жақты қарым-қатынас тұрғысынан, сонымен қатар Қытайдың Орта Азиядағы әсер ету дәрежесін төмендету мен батыс елдерімен бірдей деңгейдегі қарым-қатынас орнатқысы келетіндігі сипатталады. Алайда бұған ақпараттық, қаржылай ресурстардың жетіспеушілігі байқалады.

Шынайысы Орта Азиядағы проблемалар өздігінен (аймақ мемлекеттері тарапынан) шешіле алмайды дейді Халықаралық Дағдарыстар Орталығының Орталық Азия бойынша жобалар жетекшісі, профессор Д. Тунан. Себеп ретінде ол жеміссіз басқаруды көрсетеді. Қазақстан секілді алдыңғы қатарлы дамыған мемлекеттер, кедейшілікте, тұрмыс жағдайынсыз өмір сүреді, толықтай саяси регресс; Қырғызстанда саяси жемқорлық, экономикалық дағдарыс, ұлтшылдықтың өсуі, шетелдік инвестицияның тежелуі; Тәжікстанда Ауғаныстанның оңтүстігімен шекараластатындықтан есірткі мәселесі өткір болып тұр; Түркменстан мен Өзбекстан авторитарлық режимдегі мемлекеттер, соңғысында, ел басшысы ұзақ жылдар бойы басқарғандықтан басшылықтың ауысуына байланысты мирасқорлық жоқ. Шетелдік коммерциялық емес сарапшылардың берген бағасы осыған ұқсас болып келеді. 

Шындығанда келгенде, Орта Азиядағы ішкі жағдай тербеліс жағдайында, ішкі жағдайдағы өзгерістер мемлекеттердің сыртқы саясатына және көршілес елдермен қарым-қатынасына кері әсерін тигізе алады.

Орта Азиядағы мәселелерді ішкі және сыртқы аймақтық деп бөлуге болады. Ішкі аймақтық өзекті мәселелерге трансшекаралық өзендердегі су ресурстары, мемлекеттік шекара, діни экстремизм және терроризм, есірткі тасымалы, еңбек миграциясы секілді өткір проблемалалар күн тәртібінде тұр. Сыртқы аймақтық мәселелер басқа әлемдік не аймақтық державалардың мүдделерінің түйісуі нәтижесінен туындаған, сонымен қатар, діни экстремизм және терроризм, есірткі тасымалы да сыртқыға жатады. Джоан Хопкинс университетінің Орталық Азия және Кавказды зерттеу институтының басшысы, профессор Ф.Старрдың ұсынған «Үлкен Орталық Азия» идеясы бойынша Ауғаныстанды  кіргізу ойластырылған, одан кейін Шыңжаңды, тіптен Пәкістан да қарастырылған. Бұл «Үлкен Таяу Шығыс» идеясының жаңа тұрпаты екені анық. Бұл тарапта Үлкен Орталық Азия арқылы АҚШ өзінің стратегиялық жоспарын орындауды көздейді. АҚШ-тың Орталық Азияны өзінің қарамағында ұстап тұрудың ең тиімді жолы ретінде Ауғаныстан арқылы бақылау, бұл жерде тек қана Ауғаныстан ғана емес, сонымен қатар Таяу Шығысқа да ыңғайлы буферлік мемлекет болып табылады. Ауғаныстаннан АҚШ әскерінің шығарылуы 2014ж. толығымен аяқталғанмен АҚШ әскері ол жерде тек қана бейбіт, тәртіп бақылау мақсатында қалуын жалғастырады.

Ауғаныстан әлемнің ешқандай мемлекеті мойынсұндыра алмаған жалғыз мемлекет. 1842ж. Ұлыбритания әскері, 1989ж. Кеңес Одағы әскері елден кетуге мәжбүр болды. Нәтижесінде 2014ж. НАТО әскері де осындай қадамға бармақ.

 Орта Азия мемлекетерінің барлығына да ортақ мәселе болып табылатын маңызды мәселенің бірі 2014ж. (ISAF) біріккен әскерінің Ауғаныстаннан шығарылуынан кейін жағдай қалай өрбиді. Әр түрлі деректер бойынша Ауғаныстанда 129 469 әскер бар, олардың ішінде АҚШ әскері барлық әскердің 70 пайызын құрайды. Сонымен қатар АҚШ мәлімдемесі бойынша, бұл тек қана құрама әскерлер, ал АҚШ әскері кезекпен белгілі бір уақыт шеңберінде шығарылады. Әскердің шығарылуы бір жақтан Ауғаныстандағы мәселелерді одан әрі қиындатуы мүмкін, нәтижесінде жағдай одан әрі күрделенеді. Ауғаныстандағы биліктің ауысу кезінде келесі мемлекет басшысы кім болатындығы, оның мемлекеттегі ішкі жағдайды қалай реттей алатындығына тікелей қатысы бар. Ауғаныстандағы жағдайдың ушығуына мемлекеттің ішкі топтары арасындағы қарама-қайшылықтан экстремистік және террористік күштердің одан әрі аймақтарға көршілес Өзбекстан мен Тәжікстан арқылы басқа мемлекеттерге таралуы қауіпі айтарлықтай жоғары.

2014-2020ж. Ауғаныстаннан әскердің толықтай шығарылуы кезеңінен кейін Ресейдегі экономикалық даму тұрақты болмаса, Еуропадағы экономикалық дағдарыстың күшеюі, Қытайдың экономикалық интеграциясын артуына байланысты аймақтағы негізгі басым күшке Қытайдың айнала алуы анық байқала алады. Себебі, Қытайдың қазіргі Орта Азиядағы 2012ж. инвестиция көлемі 250 млрд долларды құрайды, уақыт өте келе ол өзінің өсімін береді. Алдағы жылдары Қытай Орта Азияға инвестициясы әлі де болса артпақ және оның өсімі Қытайды аймақтағы жетекші елге айналдыруы мүмкін. Бұл ретте аймақ үшін талас немесе Қытайдың мүддесінің өсуі жаңа қарама-қайшылықтардың тууына алып келеді, Ресейдің Қазақстан және Қырғызстан секілді мемлекетерімен реинтеграция нәтижесінен Ресей беделі мен әсер ету аймағы әлісіремек.

2014ж. қарай Ауғаныстаннан әскердің шығарылуы Орта Азияның кейбір мемлекетеріне материалдық-экономикалық пайда әкеледі. Ұлыбритания Өзбекстанды транзиттік мемлекет ретінде пайдаланған үшін 700 мың доллар көлемінде техника мен қосалқы бөлшек көлемінде өтем төлейді, сонымен қатар Тәжікстан мемлекетімен екі арадағы транзитке байланысты келісімге қол қойылды.  Бұл ISAF құрамындағы мемлекеттердің басқасы да осы секілді жолдарды пайдалануы мүмкін. Алматыда Иранның ядролық мәселесіне байланысты өткен алтылық кездесуі бекер емес, бұл ретте нақты Қазақстанның  таңдалуы ойластырылған қадам еді, мюнхендік конференцияда АҚШ вице-президенті Джо Байден Египет, Түркменстан секілді мемлекеттерді ұсынған болатын, алайда ЕО сыртқы саясат ведомство басшысы Кэтрин Эштон Қазақстан таңдады, себебі Ауғаныстаннан әскерлердің шығарылуы тек Пәкістан арқылы ғана емес сонымен қатар Орта Азия мемлекеттерін де пайдаланады. Қазақстан да ЕО арнайы мақсаттарына қажеті болатындығын ескерген жөні бар. Өз кезегінде, барлық мемлекеттердің ішінен Ресей Ауғаныстаннан әскердің шығарылуы үлкен қатер төндіреді деп зар қақсауда. Ресей саясаттанушы А. Власовтың айтуынша, Ауғаныстаннан әскердің шығарылуы коалициялық мемлекеттермен байланыста болған мемлекеттерге террористік қозғалыстың тарап кетуінен дейді. ISAF Ауғаныстандағы бас қолбасшыларының бірі генерал Джозеф  Данфорд әскердің шығарылуынан кейін «белгісіз және қатерлі фазаға» өтетінін және халықаралық терроризмнің қайта жанданатынын атайды.[6] Ресей өзінің территориясындағы есірткі тасымалы мен терроризмнің таралуынан қауіптенеді. Орталық Азия қауіпсіздігінде Ауғаныстандағы әскердің шығарылу мәселесі шектен тыс әсерленген, бұл Орта Азияның барлық мемлекеттеріне таралды, екіншіден төнетін қатерді нақты анықтау объективті талдауды қажет етеді. Ауғаныстандағы жағдайдың дамуына байланысты екі негізгі сценарий бар: Ауғаныстан президенті Х. Карзай шетел әскерлерінің шығарылуы елдегі жағдайдың тұрақталуы мен Талибан қозғалысымен екі арадағы келісімге келе алатындығын атайды; екіншіден Ауғаныстаннан әскердің шығарылу мемлекеттің барлық ішкі мәселелерінің бөлісу кезеңі басталады, есірткі тасымалының күрт өсуі мен терроризімнің таралуы - бұлардың барлығы осы мемлекетер негізінен тарап, ары қарай барлық Орта Азия мемлекеттерін шарпу тәуекелі бар. АҚШ-тың қазіргі таңда Өзбекстан мен Түркменстанға назар аударуы артуда, себебі Қазақстан мен Қырғызстан, Тәжікстан өзін Ресейге беті бұрғанын байқатып келеді. Бұл аймақтағы екі түрлі бөлініске ұшыратып әріптестікті одан әрі біршама уақытқа ысырады. Алайда АҚШ-тың Ауғаныстаннан әскерін Пәкістан арқылы шығарылуы экономикалық айтарлықтай тиімді деп есептеледі. Егер де АҚШ Орта Азияны өзінің мүддесіне қажетті аймақ ретінде санаса, Өзбекстанмен қарым-қатынасын жаңа тұрпатқа өзгертеді. Бұл АҚШ-тың Өзбекстандағы жағдайды адам құқықтарының бұзылуына көзін жұмып қарағанынан байқалады. Себебі АҚШ-тың әсер ету аймағы ретінде Таяу Шығыс, Араб түбегі бар болғандықтан бұл аймаққа ерекше назары да болмас. Батыс әлемі, соның ішінде АҚШ Орта Азияны «терра инкогнита» деп біледі, мәселелері сан алуан, қиындығы көп, осындай аймақ Ауғаныстанан АҚШ әскері шығарылғанан кейін түбегейлі өзгеруі мүмкін.

         Ауғаныстаннан әскердің шығарылуына Қытай өзінің алаңдаушылығын білдіруде, Орта Азиядағы Бейжің өзінің аймақтағы инвестицияларын қорғау мақсатында саяси және экономикалық қорғанысын күшейтпек. Қытайдың Шыңжаң Ұйғыр автономиясы үшін шекаралас аймақтарына қауіп төнуі мүмкін жағдайды жоққа шығармайды. Қытайдың Орта Азиядағы басты мүддесі экономикаға негізделеді. Орта Азиядағы Қазақстан және Түркменстан секілді мемлекеттерге олардың бай табиғи ресурстарын игеруде артықшылықтарға ие болуды қалайды. Қазақстан Президенті Н. Назарбаев 2013ж. 6 сәуірінде өзінің Қытайға жасаған ресми сапары барысында China Daily-ға берген сұхбатында «Қытаймен қарым-қатынасты күшейту Қазақстан сыртқы саясатының басты басымдығы»- деді. Қазақстанның Қытаймен қарым-қатынасының күшейтуді қалауы бұл кейбір сарапшылардың пікірінше, Ресеймен арадағы қатынастар еліміздің мүддесіне қайшы не келісімге келе алмағанда осындай қадамға баратынан атайды.

         Ауғаныстаннан НАТО әскерінің шығарылуы, әрине, Орта Азияға қауіп-қатерін тигізеді соның нәтижесінде күштер балансы өзгереді. Бұл АҚШ-тың Ауғаныстандағы өзінің «басты міндеттерін» ресми түрде орындауын аяқтауымен тікелей байланысты.

 Ресейдің осы мәселеге алаңдаушылығын білдіруі жақында Өзбекстан президенті И.Каримовпен кездесуінде Ауғаныстанға әскер шығарылғаннан кейін көмек көрсету туралы айтқаны Ресейдің Орта Азия арқылы терроризмнің таралып кетпеуіне мүдделі екендігін байқауға болады. Осы негізде Ресей Орта Азия мемлекеттерін пайдаланбақшы. Барлық жағдай Ауғаныстандағы ішкі саясаттың қалай орнығатынына тікелей байланысты болып табылады ең алдымен, Х. Карзайдың келесі мерзімге сайлана алмауы дегенмен де, ол келесі президенттік мерзімге сайланушы тұлғаны таңдауға лоббистік қызметін атқарады. АҚШ-та осындай жағдай Б. Обаманың президенттік мерзімі аяқталғаннан кейін жағдай басқаша өрби алады, бірақ та АҚШ-тың сыртқы саясатының өзгеріске ұшырамай жалғаса беретіндігін атасақ, мәселе басқа сипатқа қарай өзгермейтін секілді. Ауғаныстандағы шиеленіс қазіргі жағдайды қарастыра отырсақ түрлі өзгерістерге алып келеді, соның нәтижесінде біршама қатер төнгендігін жоққа шығара алмаймыз. Қазіргі таңда БАҚ арқылы кең түрде насихатталып жатқандықтан және үш ірі державаның АҚШ, Ресей, Қытай сонымен бірге Үндістан мен Пәкістан мүдделері болғандықтан бұл мәселе көптеген эксперттер мен мамандар тарапынан кең талқылау мен жағдайдың әр түрлі өрбуі қарастырылады. Бастысы Орта Азия аймағындағы тұрақтылықты сақтау ол мемлекеттердің шекара қызметінің күшейту мен аймақтық ұйымдарды пайдаланудың туындайтын қатерді алдын-алуға бағытталған іс-шаралар жиынтығынан тұрады. Осы іс-шаралар нақты және жүйеленген болған жағдайда жаңа өзгерістерге жол ашады. Атап өтсек, Ауғаныстаннан әскердің шығарылуы Орта Азия мемлекеттерінің осы мәселе бойынша әріптестік негіздерін арттырады және ортақ туындаған мәселелермен күресудің қажеттілігі туады. Бұл жерде бастысы осы әріптестікке шетелдік державаларды араластыру деңгейін төмендету немесе жеке мемлекеттік мүдде есебінен ойлау қажет. Сондықтан да аталып отырған мәселе көптеген қиыншылықтарды тудыдырып жағдайды одан әрі өршітпек.

           Қазіргі кездегі халықаралық қатынастардағы байқалып отырған басты тенденциялардың бірі - мемлекет ішіндегі қауіптің басқа мемлекетке оның аймаққа, аймақтың жаһандық қауіпке айналу қабілеті. Соған сәйкес халықаралық мемлекеттік емес акторлардың рөлі халықаралық қатынастарда өсуде, бұл терроризмді Орталық Азиядағы келесі өзекті мәселе ретінде көрсетеді.[8] Орта Азияның барлық мемлекеттері дерлік ұлттық қауіпсіздігін күшейту және тұрақтандыру үстінде, миграция, есірткі тасымалы, діни экстремизм, ұлттық бірегейлік, сепаратизм секілді көптеген проблемалар туындағандықтан оның орны терроризмен толықтырылды. Яғни мемлекеттің қалыптастырылу үстінде көптеген проблемалармен күресу заңды, бірақ та сарапшылар тарапынан Орталық Азияның жергілікті мамандары тұрғысынан да, шетелдік зерттеушілер тарапынан да, еңбектер әлі де аз. Терроризмнің себептері ретінде экономикалық-әлеуметтік дамудың төмен көрсеткіштері, білім беру, маргинализация және т.б. себептері бар, бұл мәселені кешенді түрде қарастыру қажет сол себептерін анықтау терроризммен күресуге бастама бола алады. Қазақстанда орын алған террористік актілердің өзін алатын болсақ 2000ж. дейін бұл шетелдік азаматтар тарапынан қырғыз, өзбек немесе т.б. тарапынан болса, содан кейінгі кезде Қазақстанның азаматтары болды, осыдан терроризмнің дендеп бара жатқандығын байқай аламыз. Бұл көптеген кешенді мәселелердің шешілмеуінен туады. Орталық Азияда кең тараған террористік ұйымдарға назар аударатын болсақ, олардың қатарына «Өзбекстандағы Ислам Қозғалысы», «Хизб ут-Тахрир аль- Ислами» («Исламды азат ету қозғалысы»), «Ағайынды мұсылмандар»- бұл ұйымдардың бірнеше орталықтары бар және кең түрде қызмет етуге тараған, ал «Әлеуметтік реформалар қоғамы - Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстанда, «Исламдық Үндеу Қозғалысы», «Азиядағы мұсылман комитеті», «Акрамиттер», «Адолат уюшмаси», «Шығыс Түркістан Ұйымы» және т.б. ұйымдар бар. Бұл ұйымдардың қызмет атқаруына тиым салынғанымен олардың атын өзгертіп немесе басқа заңы әлсіз мемлекеттерде өзінің жұмысын барынша тез қарқынмен жалғастырып жатыр. Соған байланысты бұл ұйымдардың пайда болуы тәуелсіздік жылдарынан кейінгі Орта Азия мемлекеттеріндегі экономикалық-әлеуметтік мәселелерді шешуге тырысқан мемлекеттердің қауіпсіздік, бірегейлік, дін секілді маңызды шарттар екінші орынға жылжыды. Бүгінде оның салдарларын анық байқауға болады.

Орта Азиядағы терроризм мәселесіне келген сәтте оның таралуының келесідей түрлері бар:

Ауғаныстан, Пәкістан арқылы Тәжікстан, Өзбекстанға таралып басқа аймақтық мемлекеттерге жетуі, бұндағы ескеретіні олардың исламдық фундаментализм негізінде таралуы орын алады; әлеуметтік-экономикалық жағдайдың төмендегі, саяси апатия, ескермеушілік т.б. кешенді мәселелерден туындайтын түп негізі белгісіз терроризм және сонымен күресудің өзі қиын, себебі нақты түрде оның белгілерінің өзі айқындалмаған.

Ал терроризм, экстремизм, заңсыз есірткі айналымымен күресетін қаншама ұйымдар мемлекеттің ішкі қауіпсіздік органдарынан басқа Ұжымдық Қауіпсіздік келісімі, ШЫҰ, ТМД қатысушыларының антитерористік ұйымы, БҰҰ есірткі және қылмысты басқаруы ұйымы (UNODC), бұл ұйымдардың барлығы Орталық Азиядағы терроризм, экстремизм, есірткіге қарсы күрес жүргізеді,  дегенмен де олардың барлығы да бұл мәселеге тосқауыл қоя алмай отыр. Басты себеп мемлекеттердің өздерінің осыған орай мүддесін білдірмеуі және ресми сипатта ғана қалуы, ал іс жүзінде әрекет ету терроризммен күресті одан әрі жеделдетуші еді. Мемлекеттердің арасындағы институттардың өзара әрекеттестігінің болмауы себебінен бұл жағдай өзінің толық шешімін таппай отыр.

АҚШ Мемлекетік департаментінің 2011ж. баяндамасына назар аударсақ, Орта Азияның барлық мемлекеттерінде террористік актілер орын алған жоғары деңгей Қазақстанда, төменгісі - Түркменстанда болған.[3] Террористік актілердің өсуі олардың қоғамдық орындарда, адамдар көп шоғырланған жерде орын алуының жиілеуі бір ғана Қазақстанда 2011ж. 5 террористік актінің болуы-  бұл қоғамдық жарылыс болып саналады. Осындай жағдайда ұлттық қауіпсіздік органдары, мемлекет, халық ешқандай күштер бұған толықтай даяр еместігін көрсетті. Ал Қырғызстанда террористік актілердің орын алуы да аса жоғары емес дегенмен де қатер бар екендігі байқалады. Ол мемлекеттің жалпы тұрақсыздығы мен соңғы болып өткен контситуциялық өзгерістермен, әлеуметтік-экономикалық даму көрсеткіштерімен тығыз байланысты. Өзбекстандағы экстремистік және террористік актілердің болуы мемлекет тарапынан қатаң бақылауда ұстанады, тіптен 2011ж. Қазақстан азаматын тиым салынған діни әдебиеттер таратқаны және мемлекеттік қауіпсіздікке зияны бар деген айыппен 13 жылға бас бостандығына айыру деген шешімі күшейтілген бақылау орнағандығын байқатады. Тәжікстан мен Түркменстанда бұл өзінің жалғасын тапты.

Осы мәселе сыртқы акторлардың араласуы бойынша АҚШ Мемлекеттік демпартаменті қауіпсіздік саласына бөлетін қаржының көлемін 40 пайызға арттырды. 2012ж. түрлі бағдарламалар бойынша бөлінетін қаржы 21 млн. АҚШ долларын құрады, өткен жылмен салыстырғанда 60 млн-ға өсті делінген хабарландыруда. Ол бойынша қаржы негізінен «трансұлтық қатерлермен күресудегі, оның ішіне терроризм және есірткі саудасы да кіреді құқық қорғау органдарының потенциалын арттыруға» бөлінеді. АҚШ-тың аймақтағы мүддесінің арттыру жолы мен күшейтуге ерекше мән бергендігін байқауға болады. Сонымен қатар аймақтағы төрт мемлекетпен «Терроризммен күрестегі әріптестік бағдарламасы (Antiterrorism Assistance program - ATA) қызмет атқарады, оның құрамына Өзбекстанды қосу жұмыстары жүзега асырылып жатыр. Ендігі кезекте Орта Азияның бес мемлекеті өзінің ішкі аймақтық мәселелерін шешудегі қауқарсыздығын танытқандығын тиімді пайдаланған АҚШ аймақтағы негізгі күштерді бақылауды арттырмақ, әрине бұндағы терррористік күштерді жоюға емес, керісінше өзінің мақсатына пайдаланып алмақ, себебі ондай ұйымдар құрылуда, ең алдымен, мемлекетте іріткі салу мен жеке мемлекеттің мүддесіне сәйкес құрылғандығын білеміз.

Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түркменстандағы террорзиммен күрес немесе контртерроризм әр түрлі деңгейде орындалып отыр. Бастысы заңнама бойынша арнайы заңдар қабылданған және тиісті өзгерістер енгізген. Бірақ та бұл ретте терроризмге заңнамалалық актілерді енгізуі, тиісті шараларды қабылдау нәтижесінде көлемін азайту айтарлықтай қиын болмақ. Онымен күресудің басты маңызды жолы ретінде идеологиялық және адамдардың санасына әсер ететіндей жұмыстары жүргізу өзектірек.[6] Бұл БАҚ-тың тарапынан қалыптастырылатын көзқарас пен мемлекеттің өмір сүру сапасын жоғарлату мен атқарылатын іс-шараларға тікелей байланысты болып табылады.

З. Бжезинскийдің айтуынша, Ауғаныстан мен Пәкістан террористік ұйымдардың құрылуында КСРО-ны соғысқа араластыру болды және соның нәтижесінде 1980ж. «Әл-Кайда» ұйымы құрылды. Бүгінгі таңдағы Шешенстан және Орталық Азияның маңызды бөлігі мен Кавказ аймағындағы террористік актілердің барлығы НАТО тарапынан қаржыландырылады және қолдау табады, түпкі мақсаты аймақты тұрақсыздандыру және өзінің геосаяси қарсыластары Ресей мен Қытайға өзінің әсерін тигізу. АҚШ ФБР (FBI) өкілі Сибель Эдмондс бұны мойындайды[7]. Яғни терроризм секілді құбылыстың арнайы мақсаттарда пайдаланғандығын байқаса, қарапайым адамдарың бұған ену себебі білімнің жетіспеушілігі мен құндылықты өлшемдегі мәселелердің әркелкілігі себебінен болуы ықтимал. Мәселен, соңғы болған Бостондағы жарылысты немесе Норвегиядағы Брэйвик ісін де алуға болады. Соған сәйкес біз, бұл жерде нақты себептерін анықтау қиынға соғатынын байқай аламыз. Қоғам әркелкі болғандықтан осындай көзқарастары бар немесе оған жақын түрлерін табу аса қиын екендігін көрсе аламыз. Соған сәйкес қазіргі қоғамдағы жағдай түрлі өзгеріске ұшыраған, сондықтан да күресудің жолдарын табу қиындыққа соғады.

Орта Азия аймағы сырттай қарағанда шекаралас мемлекеттер мәдени-тарихи ұқсастықтары аса көп болғанымен шын мәніндегі іштен назар аударсақ жеке ерекшеліктері мен айырмашылықтары аса көп. Соған қарағанда ішкі және сыртқы ұқсастықтар бір-бірінен бөлек болып табылады және айырмашалықтары және олардың айналысатын мәселелері де аса көп, соған байланысты жағдай да қиындай түседі. Соңғы болып жатқан оқиғалар әлемдегі ресурстардың таусылуы, батыстың алпауыт елдерінің пайдалы қазбаларға бай Орта Азияға көз салуын жеделдетуде. Ал мемлекеттердің өзара қарым-қатынасы бір-бірінен алшақ болғанымен де, кейбір мүдделік маңызы бар жағдайларда түйіспейді. Әлемдік саяси коньюнктура өзгеруде, бірақ та стратегиялық мақсат сол күйде қалуда. Бұл аймақтағы мемлекеттердің интеграциялық бірлестігін бір арнаға біріктіруді қажет етеді. Өкінішке орай оның қызмет атқаруы қазіргі таңда аса төменгі деңгейде. Сондықтан да сыртқы мүдделерді ескерген ішкі мәселелерге көңіл бөлетін интеграциялық құрылымды жандандыру мен мемлекеттер арасындағы амбициялық жарыстарды екінші орынға ысыру орынды.

Қорытынды ретінде, Орта Азиядағы қауіп-қатерлер аймақтық деңгейде геосаяси және табиғи ресурстарына байланысты державалардың назарын өзіне аудартады, бұл назар сарапшылар тарапынан шектен тыс қауіп деңгейінде түсіндіріледі. Бұл жағдайды шешудің ең оңтайлы жолы ретінде қатерлердің өскен деңгейде мемлекеттер бір-бірімен әріпстестігі мен ынтымақтастығы артуына алып келеді немесе аймақ мемлекеттеріне ортақ жауды ойлап табу жағдайға жаңа сипат әкелуі мүмкін.

 

[1]Will Beijing Step up in Central Asia?-  http://www.crisisgroup.org/en/regions/asia/central-asia/tynan-will-beijing-step-up-in-central-asia.aspx

[2]Китай инвестировал в страны Центральной Азии порядка $250 млрд-  http://zonakz.net/articles/53945?mode=default

 [4]   Д. Коснозаров Еуразия ғылыми зерттеу инстиуты «Два в одном»-  http://ru.scribd.com/doc/136648396/ERI-Publications-â„–1-Два-в-Одном

[5] Алексей Власов: Вывод войск из Афганистана после 2014 года приведет к резкому усилению террористической угрозы для всех стран, которые связаны с войсками коалиции

[6] Проблема терроризма может обостриться в регионе после вывода войск из Афганистана - генерал Данфорд- http://www.apsny.ge/2013/conf/136504142.php

[7]China and Central Asia in 2013 Raffaello Pantucci,Alexandros Petersen China Brief Volume: 13 Issue: 2  http://www.jamestown.org/programs/chinabrief/single/?tx_ttnews%5Btt_news%5D=40332&cHash=734a6e4544f563fb65d87ffdce73a63f

[8] ИРИНА ЧЕРНЫХ, РУСТАМ БУРНАШЕВ/ Доклад Центра антитеррористических программ / СЕКЬЮРИТИЗАЦИЯ: МЕЖДУНАРОДНЫЙ ТЕРРОРИЗМ В ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ- http://studies.agentura.ru/centres/cap/internationalterrorism/

       

                                            

Осының нәтижесінде 1998 жылы 26 маусымда қабылданған «Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік туралы» Заңының орнына 2012 жылы 6 қаңтарда жаңа «Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік туралы» Заңы қабылданды. Өкінішке орай, бұл заңның Қазақстанның ішкі саяси мәселелерінің шиеленісуінен кейін ғана қолға алынғандығы, жалпы қауіпсіздік жүйесінің толықтай қамтамасыз етілмегендігіне назар аудартады. Жаңа заңның қабылдануына соңғы уақыттағы қауіп қатерлердің көрініс табуы әсер етті.

 

Аталған екі заңды өзара салыстыратын болсақ, 1998 жылы 26 маусымда қабылданған «Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік туралы» Заңында ұлттық қауіпсіздік «Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі– елдің ұлттық мүдделерінің нақты және ықтимал қауіп-қатерлерден қорғалуының жай-күйі» делінсе, 2012 жылы 6 қаңтардағы «Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік туралы» Заңында былай анықтама беріледі: «Қазақстан Республикасының ұлттық қауiпсiздiгi – адамның және азаматтың, қоғам мен мемлекеттің серпінді дамуын қамтамасыз ететін Қазақстан Республикасы ұлттық мүдделерінiң нақты және ықтимал қауiп-қатерлерден қорғалуының жай-күйi». Бұл жердегі ерекшелік қауіпсіздікті қамтамасыз етудің субъектілері нақтыланған. Бұл қатер төнген кездегі қауіптің бағытталу нысанын айқындауда маңызды. 

 

Тұтастай алғанда қауіпсіздік жүйесіндегі төнетін қатерді алдын ала анықтаудың қажеттілігі басым. Аталған заңдарға жасалған сандық контент талдау бойынша ұлттық қауіпсіздік ұғымындағы маңызды келеседей айырмашылықтарды байқауға болады:

 

 

Бұның себебін бірнеше факторлардан байқауға болады. Ең алдымен, 1998 жыл қарсаңында және одан кейін орын алған оқиғалар Қытай Халық Республикасымен шекараны делимитациялау, 1998 жылғы Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы мәңгілік достық пен серіктестік туралы декларацияның қабылдануы, «Қазақстан- 2030» бағдарламасының қабылдануы және өзге де оқиғалар қауіпсіздік саласында белгілі бір тұрақтылыққа қол жеткізуге мүмкіндік берді. Одан кейінгі уақытта 21 ғасырда әлемдік жағдай оның ішінде Қазақстанда жағдай күрделене түсті. Әлемдік тәртіптегі өзгерістер, ақпарат толқының жету жылдамдығының артуы, әлемдегі жүріп жатқан өзгерістер оның ішінде, Қырғызстандағы жағдайлар, Таяу Шығыс пен Солтүстік Африкадағы «Араб көктемі», Еурозонадағы дағдарыс, біртұтас және тиімді аймақтық қауіпсіздік жүйесінің болмауы, аймақтық диспропорция нәтижесінде болуы мүмкін сепаратизм қаупі, Жаңаөзендегі және Маңғыстау облысындағы қарсылық қозғалыстары, Ақтөбедегі қылмыстық топ әрекеттері, жаңадан қабылданған «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» заңның қабылдануымен байланысты «Халифат солдаттары» радикалды исламдық тобы ұйымдастырған Атыраудағы, Тараздағы және Боралдайдағы террористік актілер жаңа 2012 жылғы заңның қабылдануына және ұлттық қауіпсіздік және қауіпсіздік мәселелеріне баса назар аударуға мәжбүрледі.

 

Экономикалық қауіпсіздік мемлекеттің жалпы ұлттық қауіпсіздік жүйесінің негізгі элементі болып табылады. 1998 жылы 26 маусымда қабылданған «Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік туралы» Заңында экономикалық қауіпсіздік: «экономикалық қауіпсіздік – Қазақстан Республикасы ұлттық экономикасының тұрақты дамуы мен экономикалық тәуелсіздігіне қатер төндіретін ішкі және сыртқы жағдайлардан, процестер мен факторлардан қорғалуының жай-күйі» деп көрсетілсе, 2012 жылы 6 қаңтардағы «Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік туралы» заңда «экономикалық қауiпсiздiк – экономиканың орнықты дамуы және оның тәуелді болмауы қамтамасыз етілетін, Қазақстан Республикасы ұлттық экономикасының нақты және ықтимал қауіп-қатерлерден қорғалуының жай-күйі» делінеді. Яғни қазіргі таңда Қазақстанның ұлттық экономикасының тәуелділігін болдырмау басты мәселе болып отыр, тәуелсіздіктің алғашқы жылдары мемлекетімізге инвестиция тарту маңызды болды. Бұл мәселе шешілгеннен кейін ендігі кезекте оның салдарымен күресу келесі орынға шықты, яғни экономикалық қауіпсіздік мәселесі арта түсті деп атауға болады. 1998 жылғы заңда экономикалық қауіпсіздік сөзі 4 рет, ал 2012 жылғы заңда 9 рет қайталанады. 1997- 1998 жылғы әлемдік қаржылық дағдарыс, 2000 жылғы еуразиялық экономикалық қауымдастық құру туралы декларацияның қабылдануы, жалпы экономикалық даму саласына басымдық беру экономикалық қауіпсіздікке, экономикалық мәселелерге назар аударуға итермеледі. Ал 2007-2010 жылдардағы әлемдік қаржылық дағдарыс, Қазақстандық өнеркәсіп салаларындағы өндіруші мен өңдеуші сала арасындағы диспропорция, аймақтардың әлеуметтік экономикалық дамуының диспропорциясы, халық кірісіндегі дифференциясының күшеюі экономикалық қауіпсіздікке одан әрі баса назар аудару керектігін көрсетті. Сонымен қатар, соңғы жылдары Қазақстанның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері үнемі күрделене түсуде, экономикалық қауіпсіздіктің қауіп қатерлерінің орнына келесі одан да қиынырақ және күрделірек жағдайдың болуын байқауға болады.

 

Қазіргі уақытта Қазақстанның ақпараттық қауіпсіздігіне төнер қауіп-қатер деңгейі жоғары. Бұл, ең алдымен, Қазақстанның тұрақсыздығына қатері -дайын ақпараттық өнімннің импортына тәуелділігі. 20 ғасырдың аяғында ақпарат кеңістігін, ақпарат алмасуын 21 ғасырдағы ақпарат толқынымен, ақпараттың таралу деңгейімен салыстыруға келмейді. Оның көрінісін мынадан көруге болады: 1998 жылғы заңда «ақпараттық қауіпсіздік – мемлекеттік ақпараттық ресурстардың, сондай-ақ ақпарат саласында жеке адамның құқықтары мен қоғам мүдделері қорғалуының жай-күйі» деп көрсетілсе, 2012 жылғы заңда «ақпараттық қауiпсiздiк – елдің орнықты дамуы және ақпараттық тәуелсіздігі қамтамасыз етілетін, ақпарат саласындағы нақты және ықтимал қауіп-қатерлерден Қазақстан Республикасы ақпараттық кеңістігінің, сондай-ақ адамның және азаматтың құқықтары мен мүдделерiнің, қоғам мен мемлекеттің қорғалуының жай-күйі» деп көрсетіледі, сонымен қоса ақпараттық инфрақұрылым – ақпаратты қалыптастыру, жасау, өзгерту, өңдеу, беру, пайдалану және сақтау техникалық құралдары мен жүйелерінің жиынтығы; ақпараттық кеңістік – жеке және қоғамдық санаға, ақпараттық инфрақұрылым мен ақпараттың өзіне де ықпал ететін, ақпаратты қалыптастыруға, жасауға, өзгертуге, өңдеуге, беруге, пайдалануға, сақтауға байланысты қызмет саласы деген негізгі ұғымдармен толықтырылған. 1998 жылғы заңда ақпараттық қауіпсіздік ұғымының 2 рет, 2012 жылы 5 рет қайталанғандығы қазіргі уақытта ақпараттық қауіпсіздік қауіп- қатерлері күшейе түскендігін көрсетеді. Атап айтсақ жағымсыз қоғамдық ой қалыптастыруға бағытталған дезинформация, мемлекеттік, қорғаныс, банктік, коммерциялық басқару салаларындағы қолданылатын байланыс каналдарының әлсіз техникалық қорғалғандығы, ақпараттық, телекоммуникациялық технологиялардың төменгі сапасы, ақпараттық ресурстардың санының артуы және жаңа технологиялық мүмкіндіктердің пайда болуы, БАҚ арқылы мәдени және идеологиялық экспансияның күшеюі сияқты мәселердің көрініс табуы ақпараттық қауіпсіздікті күшейте түсуді міндеттейді. Ақпараттық тәуелділіктің бағыныштылығы одан әрі артып келеді. Соған қарамастан отандық БАҚ-тан тарайтын ақпарат ресурстарының жеткіліксіздігі және ондағы таратылымның көп бөлігін ресейлік ақпарат екендігін байқай аламыз.

Келесі кезекте, 21 ғасырдағы шешімін табуы қиын мәселелерге айналған терроризм мен экстремизм мәселесін қарастырсақ. 1998 жылғы заңда террор ұғымы 2 рет, экстремизм ұғымы 1 рет кездессе, 2012 жылғы заңда террор ұғымы 10 рет, экстремизм ұғымы 5 рет қайталанып отырғанын көруге болады. Бұның басты себебін АҚШ тағы 2001 жылғы 11 қыркүйектегі қайғылы оқиғадан кейінгі әлемдік деңгейдегі терроризммен күрестің басталуынан, осы оқиғадан кейінгі «жаңа әлемдік түсініктің» пайда болуы, Ауғанстандағы жағдайлардың шиеленісуі, ел оңтүстігіндегі және батысындағы радикалды ислам топтарының жұмысының күшеюі, Қазақстандағы «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» заңның қабылдануымен байланысты «Халифат солдаттары» радикалды исламдық топ ұйымдастырған Атыраудағы, Тараздағы және Боралдайдағы террористік актілерден байқауға болады. Бұл мәселердің шешілуі мәселелерді қиындатуда аса өзекті. Сондықтан да бұл тарапта жаһандық қауіптер болғандықтан әлемнің ажырамас бөлігі ретінде Қазақстанды шет қалдырмайды.

 

Қорыта айтқанда, «Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі туралы» жаңа заңы ұлттық қауіпсіздіктің тиімді тетіктерін қалыптастыруға бағытталған. Соған сәйкес қазіргі таңдағы ұлттық қауіпсіздіктің қатерлеріне төтеп бердуен гөрі оны алдын-алу аса маңызды болып табылады. Қауіпсіздік саласындағы басты өзгеріс орын алып отырған тәуекел мен дабылдардардың қауіп-қатерлерге айналуы ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуді күшейтуді байқатады. Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етілуі - жаһандық жаңа шынайылықтарға жедел бейімделуді және ішкі саяси тұрақтылықты күшейту негізгі басымдық ретінде алынуы міндет.

 

 

1.Қазақстан Республикасының «Ұлттық қауіпсіздік туралы заңы» 1998ж.

2. Қазақстан Республикасының «Ұлттық қауіпсіздік туралы заңы» 2012ж.