Гражданские войны и элементы этнического конфликта произошли в Таджикистане, Кыргызстане, Молдове, Грузии, и на других территориях бывшего СССР.  Для прекращения вспышки рецидивов данных конфликтов и достижения резолюции конфликта, необходимо тщательно разобраться в причинах конфликта, его главных и косвенных участниках, а также раскрыть несовместимость противоборствующих сторон. В данной статье будет проанализирован внутриполитический конфликт на примере конфликта в Грузии для глубокого переосмысления и дальнейшего разрешения данного конфликта, ведь известно, что политическое урегулирование грузино-югоосетинского конфликта по-прежнему не достигнуто.

Руководствуясь схемой анализа политического конфликта согласно обучению в университете Уппсала, анализ конфликта выполняется по следующей схеме: предыстория конфликта, нынешнее положение, главные и второстепенные участники конфликта, несовместимость сторон, динамика конфликта [1].

В грузино-югоосетинском конфликте, отделившаяся Южная Осетия стремится к признанию другими странами и международными организациями ее как независимого государства. Однако, с точки зрения западных источников, данный конфликт рассматривается как борьба против центральной власти Грузии и вмешательство Российской Федерации во внутренние дела Грузии. Итак, взглянем на предысторию конфликта Грузии с Южной Осетией. 

Предыстория и динамика конфликта. Грузия – бывшее советское государство с населением около 4,3 миллионов людей, где одна четвертая часть населения проживает в Тбилиси [2]. Согласно западным источникам, Южная Осетия - государство еще не признанное международным сообществом, и по некоторым данным, она контролируется и представляет интересы Российской власти на территории Кавказского региона. 

По географическим особенностям, Южная Осетия находится «внутри» территории Грузии, но де-факто не контролируется грузинским правительством. Территория Южной Осетии окружена со всех сторон Грузией, а на севере граничит с Российской Федерацией (точнее с Северной Осетией) через автодорожный тоннель на Рокском перевале. В 2008 году Южная Осетия была признана как независимая Республика Южная Осетия только несколькими государствами: Россией, Никарагуа, Венесуэла, Науру, Вануату и Тувала [3] Однако Парламентской Ассамблей ООН и Европейской комиссией Южная Осетия оценивается как «оккупированные Россией части Грузии» [4].

Истоки грузино-югоосетинского конфликта лежат в событиях 1980-х годов, когда активизация грузинского национального движения за независимость и радикальные действия его руководителей (Звиада Гамсахурдиа, первого президента Грузии) привели к резкому обострению отношений между грузинами и этническими меньшинствами (абхазами и осетинами, имевших собственные автономные образования и уже тогда выдвигавшие требования повышения их статуса и далее, образования независимости). Когда Грузия вышла из состава СССР 9 апреля 1991 года, Южная Осетия осталась в ее составе. Весь 1991 год,  весной 1992 года – велись активные военные действия на территории Южной Осетии. В июне 1992 года под давлением России Грузия начала переговоры с Южной Осетией, которые завершились подписанием «Дагомысского соглашения о принципах урегулирования конфликта». 

Периоды вооруженных конфликтов. В 2004 и 2008 годах конфликт возобновился с новой силой, сопровождавшийся многочисленными жертвами и разрушениями. Многие мирные граждане в результате конфликта были вынуждены покинуть свои дома: грузинское население Южной Осетии была вынуждена бежать во внутренние районы Грузии, юго-осетинское население бежало на территорию Северной Осетии и другие части Российской Федерации [5]. Миротворческие силы не смогли противостоять кровопролитным конфликтам. На территории Южной Осетии находились объединенные Смешанные Силы по Поддержанию мира (ССПМ) с целью резолюции грузино-югоосетинского конфликта. Она была введена во время первого грузино-югоосетинского конфликта в 1992 году, комиссия, которой состояло из четырех равноправных  представителей: Грузии, Северной Осетии, России и Южной Осетии. Однако в сентябре 2008 года, после Пятидневной войны Грузии с Россией за Южную Осетию, Грузия вышла из состава ССПМ.

Нынешнее положение Грузии с Южной Осетией остается неизменной, статус-кво после 2008 года сохранился. Однако нужно отметить, что вновь сформированное правительство (после парламентских выборов 2012 года), именуемое как «Грузинская мечта», заявило о своем намерении улучшить отношения с Россией и абхазскими и осетинскими братьями. [6] Но об улучшении отношении между Грузией и Южной Осетией за счет уступок в вопросе территориальной целостности не идет и речи, что снова ведет к недостижимости консенсуса ситуации. 

 Основными участниками грузино-югоосетинского конфликта 2008 года являются Грузия и Южная Осетия. Соотношение сил основных участников конфликта. Косвенными участниками, напрямую влияющие на конфликт являются США (для Грузии) и Россия (для Южной Осетии). Россия является «основным гарантом стабильности» для Южной Осетии, начиная с 1992 года до сегодняшнего дня, обеспечивая военную и идеологическую поддержку. Более слабым вторичным участником в грузино-югоосетинской войне является Абхазия, которая обеспечила ее военной поддержкой в войне 2008 года. В данное время Южная Осетия и Абхазия активно сотрудничают.[7] Однако значительная помощь (практически вся военная помощь) была оказана Россией, которая не только  снабдила военной техникой, но и предоставила гуманитарную помощь гражданам Южной Осетии. Однако Россия (под прикрытием защиты интересов и прав Южной Осетии) стала главным участником в этом конфликте против Грузии, полностью контролируя ситуацию в Южной Осетии, после чего Россия и Грузия разорвали дипломатические отношения между собой [8]. 

Грузия со своей стороны, находясь под сильным влиянием США стремиться стать членом НАТО и ЕС, проводя законодательные изменения и реформы, а также усиленно ведет борьбу с коррупцией. Но из-за войны 2008 года, Грузии, казалось бы, не видать членства с ЕС и НАТО, однако желанию европеизации Грузии США охотно отвечает и подбадривает, требуя ряд законодательных изменений для вступления в европейскую интеграцию. В войне 2008 года США в отдельных случаях проводила совместные военные учения, оказывая Грузии военную и политическую поддержку, а также финансовую и техническую помощь. Однако США не принимала активного участия в конфликте в отличие от России, которая ввела свои войска на территорию Южной Осетии и выступала в войне против правительства Грузии. 

Главная несовместимость. Определяющими тремя компонентами любого политического конфликта являются несовместимость, действие и участники. Противоборствующие главные участники и косвенные участники, напрямую влияющие на конфликт, были рассмотрены выше, теперь нужно понять несовместимость борющихся сторон. Конфликтующие стороны не смогут прийти к согласию пока не разрешат свою несовместимость в конфликте. Несовместимость в конфликте – это серьезное разногласие, по крайней мере, между двумя сторонами, где их требования не могут быть удовлетворены одинаковыми ресурсами в одно и то же время [9]. Причиной того, что позиции сторон несовместимы, кроются в ограниченности ресурсов, следовательно, их невозможно разделить между противоборствующими сторонами. Главной несовместимостью между Грузией и Южной Осетией кроется в территории Южной Осетии, на ее право обладания. 

Согласно Российским источникам, Южная Осетия де-факто проявляет себя как независимое государство, обладающее своей конституцией и государственной символикой, однако Грузия рассматривает Южную Осетию как Цхинвальский регион [10]. Нынешнее положение является тем, что Южная Осетия стремиться достичь признания независимой республики в мировом сообществе, но Грузия не желает отдавать ей территорию, объявив посягательство на ее «территориальную целостность».

В грузинских источниках дается следующая интерпретация - Цхинвальский регион исторически принадлежал Грузии, юго-осетинцы – «гости» на нашей исторической земле, пришедшие через Кавказские горы (Монголо-татарское нашествие), поэтому они не имеют никакого права отделяться от Грузинской республики, тем более быть частью России [11]. Но юго-осетинцы утверждают, что их присутствие на этой земле является такой же древней как и грузин [12]. Такое различное историческое понимание прошлого, конечно же, не является основным источником конфликта. Здесь лежат более глубокие причины и мотивы «больших игроков». 

В югоосетинских источниках юго-осетинцы хотят независимости от Грузии и быть независимым государством (признанным мировым сообществом), однако в некоторых Российских источниках упоминается, что независимость не была постоянной целью Южной Осетии и она хотела присоединиться (под предводительством бывшего президента Южной Осетии – Э. Кокойты) к историческому «родственнику» - Северной Осетии и тем самым интегрироваться с Российской Федерации. Это можно объяснить тем, что основной интерес Южной Осетии, возможно, поменялся со временем, однако это означало бы для Грузии, что их территория принадлежит России. Не исключено, что  активное участие России в грузино-югоосетинском конфликте говорит об их личных интересах. Таким образом, две державы как США и Россия ведут «дележку» Кавказского региона. Россия не желает демократизации в Грузии и пытается отвлечь ее с помощью войн в Южной Осетии. А США, в свою очередь, являясь активным сторонником вовлечения Грузии в евро-атлантические структуры, закрыв глаза на конфликт, содействует вступлению Грузии в ЕС и НАТО [11]. Точка зрения Грузии – противоположная данному конфликту. Они желают вернуть свою прежнюю территорию. Более того, они считают, что основным интересом России является то, что с обретением независимости Грузии после распада СССР, Российская Федерация  хочет сохранить гегемонию на данной территории. В данной ситуации Грузии нужно выстоять и не позволить Российской стороне добиться цели. Отойдя от конфликта между Грузией и Южной Осетией, также можно предположить о конфликте по поводу баланса сил Запада и распространением Российской гегемонии [12].

 Учитывая все это, можно сделать вывод, что Южная Осетия хотела бы сохранить нынешнюю ситуацию как независимый регион со своим правительством (оборонительная позиция) и, что Грузия хочет изменить нынешнюю ситуацию (наступательная позиция) чтобы восстановить потерянную территорию [13]. Соотношение сил между Южной Осетией и Грузией ассиметричное. Очевидно, что если бы не вмешательство России в данный конфликт, то Южная Осетия не смогла бы выстоять в одиночку. С экономической стороны Южная Осетия полностью зависит от России [14].

1 Ralph Sundberg, Sara Linderberg, Erika Forsberg. Курс «Анализ конфликтов» / Университета Уппсала, Департамент по исследованию мира и конфликтов. - 2011 – 2012.

2 Countrymeters Georgia / Счетчик населения Грузии. – 2013, май // http://countrymeters.info/ru/Georgia/

3 Признание независимости Южной Осетии и Абхазии / Заявление Президента России Д. Медведева, 26 августа 2008 //  Вести  http://www.youtube.com/watch?v=AdWoM8T2tLc

4 Кавказ Эксплолер /  Южная Осетия FAQ. Путешествия. - 2013, февраль //  http://explore-kavkaz.ru/tag/south-ossetia/

 5 Documentary video “The conflict in South Ossetia with armored vehicles and tanks” (Конфликт в Южной Осетии с участием бронотехники и  танков). – 2008, October, http://www.youtube.com/playlist?list=PLGay9RD9VmgwaBG-B7qdC4jlrt97Z264M 

 6 Премьер Грузии в новогоднем поздравлении обратился к абхазам и осетинам, 1 января 2014 год. – 12:51. // Новости – Грузия, доступно на  http://newsgeorgia.ru/politics/20140101/216270689.html

8 Грузия разорвала дипломатические отношения с Россией. Заявление замминистра иностранных дел Грузии Г. Вашадзе, 31 августа 2008 год. - 12:46. // Известия. – Политика, доступно на  http://izvestia.ru/news/340216

10 Wallensteen P. Understanding Conflict Resolution, 2^nd edition. -  London: SAGE Publications Ltd, 2007. – 311 p.

11 Sanakoev I. Origins and Factors of Georgian - South Ossetian Conflict. - Vladikavkaz, 2004. - P. 44.

12 Freire M. Conflict and Security in the Former Soviet Union // The Role of OSCE: ASGHATE, 2003. – P. 127

13 Нuman Rights Watch “Up in Flames”/ Humanitarian Law Violations and Civilian Victims in the Conflict over South Ossetia, 2009. - P.18-45

14 International Crisis group ICG Europe Report № 159. - 2004 //  http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/untc/unpan019224.pdf

15 Shelley L. Organized Crime and Corruption in Georgia. - Rouledge Taylor & Francis Group, 2008. - P. 1-24, 69-85.

16 UCDP conflict encyclopedia. – Sweden: Uppsala University,  2013 //  http://www.ucdp.uu.se/gpdatabase/gpcountry.php?id=61&regionselect=9-Eastern_Europe 

 

 

 

 

   Олар қазіргі таңда 49 мемлекетте көпшілікті құраса, жалпы 72 елде ислам дінін ұстанатындардың саны 1 миллионнан астам. Мұсылман елдеріндегі халықтың жылдам өсуі оларға қосымша саяси басымдылық беретіндігі сөзсіз. Бірақ, кез-келген мемлекетке қандай да бір саяси мақсатқа қол жеткізу үшін экономикалық қуат қажет. Осы орайда, ислам әлемі елдерінің даму деңгейі олардың халықаралық қауымдастықтағы саяси салмағына тікелей әсер етеді деп айтуға болады. Сондықтан, осы мемлекеттердің экономикаларына әсер ететін факторларды қарастырған өте маңызды мәселелердің бірі.         

Жалпы, экономикалық даму – кез-келген мемлекетте тұрақты болашақ құрудағы ажырамас шарт. Экономика ішкі және сыртқы саясатты жүргізуге тікелей әсер етеді. Өйткені, елдің ішіндегі тұрақтылықты сақтауда да, халықаралық сахнада беделді болу үшін де қаражат керек. Қуатты мемлекет бола тұра, экономиканың тұралап қалуынан құлдыраған елдер тарихта белгілі. Мысалы, Кеңес одағы ыдырауының бір себебі ретінде тарихшылар, саясаттанушылар мен экономистер оның экономикалық дамуының қиын жағдайда болуымен түсіндіреді. Сонымен қатар, Осман империясының жойылуы да осындай себептермен  байланыстырылады. Керісінше, мамандардың пікірінше, соңғы жылдары Қытай мен Үндістан секілді елдердің саяси маңыздылыңының артуы олардың қарқынды дамуымен тікелей қатысты. 

 Қазіргі күні экономикалық қауіпсіздік ұлттық қауіпсіздіктің ажырамас бөлігі болып отыр. Осы тұрғыдан тәуелділікке түскен мемлекеттің тәуелсіз саясат жүргізуі екіталай. Ол тәуелділік әр түрлі формаларда бола алады. Сыртқы елдерге, халықаралық ұйымдарға қарыз болу осындай жағдайға алып келуі мүмкін. Соңғы мысалға Грекиядағы қаржылық дағдарыс барысында ел үкіметінің сырттан миллиардтаған қарыз алуын айтуға болады. Экономикалық саясатты жүргізудегі «тройканың» (Еуропалық Одақ, Еуропалық Орталық Банк, Халықаралық қаржылық қор) қойып отырған талаптарын орындау қарыз берудегі басты шарттардың бірі болды. Өз кезегінде ауыр дағдарыс ел тұрғындарының наразылықтарын тудыртып, ЕО-ның Германия секілді мемлекеттерін басты кінәлілар деп айыптауға итермеледі. Нәтижесінде, 2012 жылғы сайлауда ультраоңшыл партияның парламенттен орындар жеңіп алуы Еуропалық Одақтың ішінде интеграцияға қарсы күштердің қарқын алып келе жатқандығын көрсетті. Осы мысал экономикалық пен ішкі тұрақтылықтың бір-бірімен сабақтас екендігін көрсетеді.

 Сонымен қатар, үлкен державалардың басқа мемлекеттерге қаржылай көмек көрсетуі сол елдер басшыларының өздеріне деген жақсы ниетте болуына септігін тигізетіні сөзсіз. Бұл жұмсақ күштің бір бөлігі болып табылады. Мысалы, Құрама Штаттар 2011 жылы сыртқы көмекке барлығы 49,5 млрд доллар көлемінде қаражат бөлген. Мысырда әскери төңкеріліс орнағаннан кейін АҚШ-тың  осы елдің әскерилеріне жыл сайын 1,3 миллиард доллар көлемінде көмек көрсететіндігі көп талқыланды. Мысырдағы қиын экономикалық жағдайды ескеретін болсақ, бұл ақша олар үшін ауадай қажет. Сондықтан, мысырлық әскерилердің американдықтарға ниеті түзу болады деп болжауға толық мүмкіндік бар. Шығыс көршіміз Қытайдың да басқа елдерге қаржылай көмек көрсетіп келе жатқанына назар аудару қажет. 2010 жылы дамушы елдерге жасалынған тікелей сыртқы инвестициялар көлемі 17 млрд долларды құрады. 2009 және 2010 жылдары аспан асты елі 110 миллиард көлемінде қарыз берді. Осы орайда, ислам әлемі мемлекеттерінің белгілі бір деңгейде сыртқы тәуелсіз саясат жүргізуі үшін ең алдымен экономикалық тұрғыдан мықты болуы қажет екендігін атап өткен жөн.

 Ішкі жалпы өнім экономиканың жағдайын бағалаған кезде ең басты өлшемдердің бірі ретінде айтылады. Ислам Ынтымақтастық Ұйымына мүше 57 мұсылман мемлекетінің ІЖӨ-сі 5,7 триллион долларды құрады. Бұл бүкіләлемдік көрсеткіштің 8,3 пайызына тең. Әлемде экономикалары ең үлкен жиырма ел кіретін G20-ның тізіміне қарайтын болсақ, онда халқының басым бөлігі мұсылмандар болып табылатын үш мемлекетті кездестіруге болады. Олардың орындарына және экономикаларының көлемдеріне назар аудару қажет.

 

  Халықаралық Қаржылық Қор 

Халықаралық қаржылық қордың 2012 жылға берген деректеріне сүйенсек, Индонезия экономикасы ең ірі мұсылман мемлекеті болып табылады, ал оның артынша Түркия мен Сауд Арабиясы орналасқан. Олардың экономикалық көлемі тым мардымсыз екендігі анық. Бір Құрама штаттардың ішкі жалпы өнімі 15 триллион доллардан астам. Мұсылман әлемінде әр түрлі деректер бойынша 1,5 миллиардқа жуық халық бар екендігін ескерсек, адам басына шаққандағы көрсеткіш 4 мың долларға ғана жуық деңгейде. 

            Мұсылман мемлекеттері айтылғанда ең алдымен еске түсетіні – мұнай. Расында парсы шығанағында орналасқан мемлекеттердің халқы осы қара алтынның арқасында өте жақсы тұрып жатыр. Бұл жалпы ислам әлемінің экономикасына ықпал етуші факторлардың бірі. Адам басына шаққандағы ІЖӨ-ні қарастыратын болсақ, мұнайға бай, бірақ халқы шағын мұсылман мемлекеттері әлем бойынша алдыңғы орындарда тұр.

   Халықаралық Қаржылық Қор 

Халықаралық Қаржылық Қордың мәліметтері бойынша, бұл тізімде Катар екінші, БАӘ алтыншы, Кувейт он жетінші және Бруней жиырмасыншы орындарда орналасқан. OPEC (Мұнай Экспорттаушы Елдердің Ұйымы) деректеріне сәйкес, бүкіл әлемдегі мұнай қорларының 81 пайызы осы ұйымға кіретін елдерге тиесілі. Ал ұйымның мұсылман мемлекеттерінің өзіне барлық мұнайдың алпыс пайызы келеді екен. Қазақстан секілді басқа да мұсылман елдерін қосатын болсақ, бұл көрсеткіш одан да асып түседі. Жалпы, мұнайды саяси тетік деп айтуға болады. Барлық мемлекеттер мұнай мен одан алынатын тауарларды пайдаланады. Сондықтан, қара алтын бағасының қымбаттауы оны импорттаушы елдердің экономикасына ықпал ететіндігі анық. Мұнайлы елдердің маңыздылығы 1973 жылғы мұнай дағдарысы кезінде байқалды. Сол жылы OPEC құрамындағы араб мемлекеттері және қосымша Египет, Сирия, Тунис мұнай эмбаргосын жариялады. Оған Израильмен арадағы соғыс себепкер болды. Ол кезде мұнай бағасы барреліне 3-тен 12 долларға дейін күрт өскен болатын. Осылайша, мұнай экспорттаушы мемлекеттердің халықаралық сахнадағы саяси салмағы артты. Осындай жағдай тағы да қайталанатын болса, оның әлемдік экономикаға тигізетін зардаптары орасан болатындығын болжауға болады. Қазіргі таңда мұнайдан түскен ақшаның арқасында Парсы шығанағы елдері халықтарының табыстары күрт ұлғайды. Әлемдегі ең атышулы инфрақұрылымдық жобалар осы аймақта жүзеге асып жатыр. 

Бірақ, бұл жағдайдың кемшілігі – шикізатқа тәуелділік. Ол ғылыми түрде «голланд ауруы» деп аталады. Қазіргі таңда мұнайға баламалы энергияларды өндіру қарқынды дамып келе жатқандығын ескерсек, болашақта оған деген сұраныстың азаюы мен бағаның қатты төмендеуі ықтимал. Ол мұнайлы мемлекеттердің жағдайын нашарлататындығы сөзсіз.   

 Осыған қоса, мұнайдан түскен қаражаттар тиімсіз жұмсалып жатқандығын анық байқауға болады. Одан түскен ауқымды қаражат негізінен фондтар мен банктерде сақталуда немесе батыстық компаниялардың активтерін сатып алуға жұмсалады.    

Сондай-ақ, ислам әлеміндегі мемлекеттер адами ресурстарға бай. Әр түрлі деректер бойынша мұсылмандардың саны 1,5 миллиардтан астам. The Pew Forum on Religion and Public Life болжамына сәйкес, 2030 жылға қарай әлемдегі 8,3 милиард адамның 26,4 пайызы, яғни 2,2 миллиарды мұсылмандар болады. Миграция жылдан-жылға қарқын алғанмен, олардың басым бөлігі ислам елдерінде тұрып жататынын болжауға болады. Біріккен Ұлттар Ұйымының мәліметтері бойынша, Индонезия 247 миллион халқымен мұсылман елдері арасында бірінші және жалпы әлем бойынша төртінші орында тұр. Жиырмалықтың ішінде келесі мемлекеттер бар: 

6. Пәкістан – 182 млн;

7. Нигерия – 173 млн; 

8. Бангладеш – 156 млн; 

16.Мысыр – 82 млн; 

17.Иран – 77 млн; 

18.Түркия – 75 млн;  

 Бұл жағдай ең алдымен экономикалық тұрғыдан басымдықтар бере алады. Өйткені, бұл елдер арзан және жас жұмыс күштеріне ие. Мамандардың айтуынша, Қытай мен Үндістанның қарқынды экономикалық дамуы олардағы халық санының көп болуымен байланысты. Расында, батыстық және дамыған азиялық мемлекеттер өздерінің өндірістерін осы елдерге көшірген. Бұл өндіріс құнын түсіру үшін жасалған шара еді. Осының арқасында Қытай биресми түрде «әлем фабрикасы» деген атауға ие болып отыр. Ал соңғы кездері аспан асты елінің өзінде жұмыс күшінің қымбаттауына байланысты өндіріс орындары одан да арзан жерге көшуде. Осы мүмкіндіктерді мұсылман елдеріне ұтымды пайдалануға мүмкіндік бар. Сондай-ақ, халық санының көптігі тұтыну нарығының үлкен болуына тікелей әсер етеді. Қытай мен Үндістан кең көлемде өздерінің отандық брендтерін жасауда. Мысал ретінде автокөлік саласын алайық. Сыртқы нарықта бәсекелестігі төмен компаниялар ішкі нарыққа арқа сүйеуде. Мемлекеттік қолдаудың арқасында жергілікті автоөндіріушілер біртіндеп тауарларының сапаларын жақсартып, оларды экспортқа шығара бастады. Осындай жағдайды басқа да салаларға қатысты айта аламыз. Бір сөзбен айтқанда, жергілікті тауар өндірішулер бастапқыда ішкі нарықта дамып, кейінірек сыртқы нарықтарға шыға алады. 

Сонғы уақытта әскери қимылдар жүргізуде жаңа технологиялар дамығанмен, адами ресурстардың орны әлі де орасан. Осы тұрғыдан да демографияның өсуі мұсылман елдеріне саяси салмақ қоса алады.

Бірақ, мұсылман мемлекеттеріндегі демографиялық жағдайдың жағымсыз тұстары да бар. Араб көктемі орын алған елдерде демографиялық өсім өте жоғары. Әсіресе, жастар арасындағы жұмыссыздық деңгейі ол елдерде өршіп тұр. Халықаралық Еңбек Ұйымының деректеріне сәйкес, оқиғалар басталар алдындағы 2010 жылы аймақтағы жастар арасындағы жұмысыздық 23,4 пайыз деңгейіне жетті. Мамандардың айтуынша, жұмысы немесе оқуы жоқ, бос жүрген жас азаматтар көтерілістердің басты катализаторларының бірі болды. Сондықтан бақылаусыз бала туу іштегі саяси тұрақсыздықтардың себепкері болуы мүмкін. 

Мұсылман мемлекеттерінің экономикалық дамуына әсер ететін факторлардың қатарына олардағы либералды экономиканың қалыптаспауын жатқызуға болады. Ол негізінен мұсылман елдерінің көбісінде демократияның орнамауымен байланыстырылады. Либералды экономиканың болмауы шынайы бәсекелестіктің туындауына кедергі тигізіп отыр. Яғни, мемлекет үнемі нарыққа араласып отырады. Ислам әлеміндегі елдердің көбісі авторитарлық режимдерде өмір сүріп келеді. Араб әлемінде болып жатқан саяси процестер бірден демократизациялануға алып келмеуде. Мубарак, Бен Али, Каддафилардың ұзақ жылдар бойғы авторитарлық билеулері құлатылған кезде, бірден «батыстық демократия» орнайды деген үміттер жоққа шықты. Сондай-ақ, мұсылман елдерінде кландық экономика жиі кездеседі. Мұндай жағдай билеуші топтармен нарықты монополияландырып алуға себепкер болуы мүмкін. Таяу шығыстағы үкіметтер құлатылған кезде олардың басшылары мен жақындарының қомақты банктік есепшоттарының табылуы соған дәлел бола алады. Соңғы кездері саяси жүйелерін модернизациялап жатқан кейбір мұсылман мемлекеттері үлкен жетістіктерге жетуде. Мысалыға айтатын болсақ, Түркия демократиялық реформаларды қарқынды жүргізу арқасында экономикада үлкен табыстарға жетті. Оңтүстік-Шығыс Азиядағы Малайзия, Индонезия секілді елдердің жылдам дамуын да демократияның жетілуімен тікелей байланыстыруға болады. Бірақ, либералды экономиканы дамудың басты қозғаушы күші ретінде қарастырмау керек. Оны тек соның бір құрамдас бөлігі деп қабылдауға болады.

Мұсылман әлемінде ауызбіршіліктің болмауы байқалады. Діни алауыздылық – солардың негіздерінің бірі. Сунниттер мен шииттер арасындағы шиеленіс аймақтағы үлкен жанжалдардың себепкері болуда. Осы екі топ арасындағы жауластық Сириядағы соғыста анық көрініп отыр. Сирия президенті Башар Асад шиизмнің бір тармағы болып есептелінетін алавиттер қауымының өкілі, ал оған қарсы шығып отырған оппозиция елдің 85 пайызын құрайтын суннииттерді біріктіруде. Қазіргі таңда шииттік Хезболла тобы үкімет әскерлері тарапында соғысып жатқандығын ашық жариялап үлгерсе, ал әлемдік қауымдыстық Иранды Асад әскерлеріне көмектесіп жатыр деп айыптауда. Осы орайда, оппозиционерлердің басты қамқоршылары ретінде мұсылман әлемінде сунниттік Түркия, Парсы шығанағының араб мемлекеттері аталып отыр. Ирактағы сунниттер мен шииттер арасындағы қантөгістің одан әрі жалғасуы осы мәселенің өте күрделі екендігіне көз жеткізеді. Саддам хуссейн кезінде елде сунниттер басты рөлде болған еді. Американдық интервенциядан кейін шииттер билік басына келіп, сунниттер қудалануға ұшырауда. Мамандардың айтуынша, егер де жағдай ушығатын болса, болашақта Ирак бірнеше бөліктерге бөлініп кетуі мүмкін. Иран мен Сауд Арабиясы арасындағы бітпес қарсыластық та парсылар мен араб әлемі арасындағы қатынастарға кері әсерін тигізуде. Өткен жылы Түркия, Иран, Египет, Сауд Арабиясы арасындағы өтуі тиіс кездесуге соңғылары қатысудан бас тартты. Оған себеп кездесуге Иран өкілдерінің шақырылуы болды. 

Өткеннің оқиғалары да мұсылман мемлекеттерінің бір-бірімен қарым-қатынастарына кері әсер етіп отыр. Осман импересияның қол астында қазіргі араб территорияларының біраз бөлігінің болуы Түркия мен араб мемлекеттері арасындағы байланыстардың толыққанды дамуына кедергі болып отыр. Түріктердің соңғы уақыттарда аймақтағы рөлінің өсуі арқасында көшбасшылыққа ие бола бастауы арабтардың бір бөлігінде үрей тудыртуда. Осыған қоса, кейбір мұсылман мемлекеттерінің көп уақыттан бері батыспен қатынастараның нашар болуы олармен саяси және экономикалық байланыстар орнатуға тежеуіш болып отыр. 

Сонымен қатар, ислам әлемінде дін рөлінің мықты болуы ондағы процестерге ықпал жасайтындығы сөзсіз. Тіпті кейбір мемлекеттерде конституцияның орнына шариғат жүреді. Ислам дінінде экономиканы жүргізуде де шектеулер бар. Мысалы, пайыздық үстемемен қарызға ақша алуға тыйым салынған. Соған байланысты шариғатқа сай қызмет істейтін ислам банкингі дамуда. Көптеген мамандар дағдарыс кезінде осы ислам заңдары негізінде жұмыс жасайтын банктердің үздіксіз дамып отырғандығын айтты. Ол қазіргі таңда мұсылман мемлекеттерімен қатар Еуропаның бірқатар елдерінде қызмет көрсетеді. 2012 жылдың қорытындысы бойынша осы банктердің жалпы активтері 1,3 триллион долларды құрады. Болжамға сәйкес 2013 жылдың қорытындысы бойынша оның активтері 20%-ға өсіп, 1,5 триллионнан асуы тиіс. Ислам банктерінің басымдылықтарына мұсылмандарға ислам заңдарын бұзбай бизнес жасауына мүмкіндік беруін және осы жүйенің қаржылық дағдарыстарға тиімді төтеп бере алуын жатқызуға болады. Ал ислам банктерінің үлесіне бүкіләлемдік банк активтерінің 1%-ы ғана тиесілі болуы олардың кемшіл тұсы ретінде қарастырылады. Осының әсерінен оның бүкіл жүйеге ықпалы өте мардымсыз болып отыр. Бірақ, даму осы қарқынмен жалғасатын болса, болашақта ислам банкингі үлкен күшке айналуы ықтимал. Дағдарыс басталғалы бері көптеген еуропалық банктердің өзі ислам заңдарына сай қызметтер көрсете бастады.

Жалпы, жоғарыда келтірілген фактілерден ислам әлемінің экономикалық тұрғыдан әлсіз екендігіне көз жеткізуге болады. Оған әсер етуші факторлардың қатарына діни шиеленіс, демографиялық ахуал, саяси жүйенің артта қалуы және т.б. жатады. Сонымен қатар, дамудың потенциалы жоғары деп айта аламыз. Кең адами капитал, ислам дінінің негізіндегі экономиканың қарқынды дамуы және энергиялық ресурстар дамуға үлкен мүмкіндіктер береді. Болашақта мұсылман мемлекеттерінің экономикалық тұрғыдан алда болуы үшін ең біріншіден ауызбіршілік қажет. Өйткені, қазіргі таңда күштің барлығы бір-бірімен жауластыққа жұмсалып жатыр. Шииттер мен сунниттер арасындағы шиеленіс, мұсылман елдерінің көшбасшысы болудағы бәсекелестік, діни адамдар мен секуляристердің текетіресі ислам әлемінің дамуына тежеуіш болуда. Егер де осы мәселелер шешіліп жатса, мұсылман мемлекеттерінің болашақта үлкен экономикалық күшке айналуға кең мүмкіндіктер пайда болады.

 

1. Statement By Prof. Ekmeleddin Ihsanoglu Secretary General Of The Organization Of    Islamic Cooperation At The Thirty-Ninth Session Of The Council Of Foreign Ministers Of OIC Member States /15.11.2012/ www.oic-oci.org

2. OPEC share of world crude oil reserves 2011 /www.opec.org/

3. The future of the global muslim population /27.01.2011/ www.pewforum.org

4. KFH-Research:USD 1.3 trillion assets of Islamic banks by end of 2012 /16.03.2013/ www.zawya.com 

 Нуриддин Сұлтанмұратов

           В 1999 году, пережив интервенцию боевиков Исламского движения Узбекистана, проникших в Ташкентскую область через территорию Таджикистана и Кыргызстана, Каримов приостановил свое членство в Организации договора коллективной безопасности, заявив о практической бесполезности этой организации для безопасности стран региона.

    Опасное соседство с режимом талибов в Афганистане побудило его вступить в тесные партнерские отношения с антитеррористической коалицией США и НАТО и примкнуть к антироссийскому, по сути, сообществу ГУАМ - Грузия, Украина, Азербайджан, Молдавия, превратив его в ГУУАМ.    Но когда в политике Запада стали преобладать «оранжевые» тенденции, авторитарный лидер Узбекистана, опасаясь, что западные политические партнеры могут преподнести и ему неприятный сюрприз в виде какой-нибудь «солнечной» или «урючной» революции, начал искать сближения с Россией и Китаем. И заблаговременно вышел из ГУУАМ.

    Предчувствия, как говорится, его не обманули. США И ЕС резко осудили правительство Узбекистана за подавление массовых беспорядков в Андижане и последующую расправу над политической оппозицией, просчитавшейся в своих «цветных» ожиданиях. Зато Россия, заключив с Узбекистаном договор о стратегическом союзничестве и вслед за этим втащив его в ЕврАзЭС и ШОС, спасла Каримова от инициируемой Западом международной изоляции.

    В январе 2006 года, выступая на заседании ЕврАзЭС в Петербурге, где была удовлетворена заявка Узбекистана на вступление в эту организацию, Каримов объяснил свое решение «быстро меняющейся ситуацией на постсоветском пространстве» и необходимостью поиска совместных решений в обеспечении региональной безопасности. Вскоре Ташкент восстановил и свое членство в ОДКБ. Но уже тогда многие аналитики рассматривали присоединение Узбекистана к региональному экономическому сообществу как временный маневр, выступающий вынужденным «довеском» к союзу с Москвой. Прежде всего потому, что региональная интеграция в рамках ЕврАзЭС не вполне отвечала политическим амбициям и насущным интересам Ислама Каримова в его отношениях с ближайшими соседями.   

    Основная цель ЕврАзЭС, созданного в октябре 2000 года по инициативе Нурсултана Назарбаева, - формирование общих внешних таможенных границ, тарифов, цен и других составляющих единого экономического пространства. Однако подобная интеграция представляет известные трудности для государств, чьи политико-экономические системы основаны на разных принципах и обладают разными стартовыми условиями. В комментариях газете «Коммерсантъ» источник в МИД России высказал мнение, что Узбекистан может быть не доволен созданием Россией, Казахстаном и Белоруссией Таможенного союза в рамках ЕврАзЭС. Однако на сегодняшний день Ташкент сам не завершил ратификации подписанных еще в 2006 году соглашений по общим таможенным тарифам, свободному перемещению людей, товаров и капиталов внутри единого пространства ЕврАзЭС. Экономические аналитики предполагают, что особенности государственно-регулируемой экономики Узбекистана далеко не готовы выдержать свободного движения товаров и денег со стороны прежде всего Казахстана, который в условиях общего рынка, будет доминировать над соседями. Но это противоречит политическим амбициям президента Каримова, оспаривающего у Назарбаева приоритет регионального лидера.

    Во время своего официального визита в Астану в апреле 2008 года Ислам Каримов категорически отрицательно высказался против инициируемой Назарбаевым идеи создания экономического союза центральноазиатских государств, в поддержку которых выступали Кыргызстан и Таджикистан.

    - Для того чтобы создавать союзы между государствами Центральной Азии, уровень экономического и социального развития, потенциал этих стран должен быть сравним, а политика и направления, которыми занимаются лидеры государств, должны быть не разноречивы», - заявил тогда президент Узбекистана. В общем смысле эта позиция относится и к региональной интеграции в рамках ЕврАзЭС, где Казахстану, Кыргызстану и Таджикистану при поддержке России удается находить общие подходы, иногда в противовес позициям Узбекистана.

                                                                Ход конем по голове

    Каримов попробовал радикально перехватить инициативу, в июне 2008 года предложив Дмитрию Медведеву объединить ЕврАзЭС и ОДКБ, поскольку, по его словам, обе организации «имеют очень схожую повестку дня, дублируют друг друга, и иногда ЕврАзЭС даже не может сформулировать повестку дня». Новый президент РФ, пока не установивший особого взаимопонимания со своим узбекским коллегой, ограничился лишь осторожным замечанием, что «различные формы интеграции служат взаимодействию государств» и пообещал обсудить это с другими партнерами по СНГ. Однако идея «таможенного союза на танках», по-видимому, не нашла никакого отклика среди глав государств, членов ОДКБ и ЕврАзЭС.

    Миссия удержать Узбекистан в орбите региональных сообществ и умиротворить амбиции Каримова, вероятно, была возложена на Владимира Путина, совершившего 1 сентября официальный визит в Ташкент, проходивший в обстановке исключительного дружелюбия. Однако добившись от своего «старого друга» принятия мировых цен на узбекский газ и гарантий дальнейших инвестиций «Газпрома», Каримов, очевидно, остался тверд в своих застарелых претензиях к ближайшим соседям по региону. Еще в августе, когда стало известно, что на посту председателя Межгосударственного совета ЕврАзЭС Владимира Путина на ближайшие два года сменит президент Таджикистана Эмомали Рахмон, дальнейшее членство Узбекистана в этой организации уже казалось маловероятным. В самом деле, о какой экономической интеграции или общем рынке смогли бы реально договориться лидеры двух государств, между которыми после двух лет номинального партнерства в одном союзе до сих пор нет даже регулярного воздушного сообщения, не отменен визовый режим и продолжаются пограничные стычки с применением огнестрельного оружия?   

    Наиболее сильным разочарованием президента Узбекистана от двухлетнего членства в ЕврАзЭС, наверное, стало то, что в рамках этой организации так и не удалось утвердить своих позиций по вопросам региональных водных ресурсов, от преимущественных прав на использование которых во многом зависит рентабельность сельскохозяйственного производства аграрной страны. Со времен СССР гидроэнергетический режим региона был организован так, чтобы водохранилища в Кыргызстане и Таджикистане, где формируется 90% регионального стока, в первую очередь накапливали воду, необходимую для орошения плантаций узбекского хлопка. Нынешние планы соседей по интенсивному развитию гидроэнергетики и строительству новых плотин, получившие одобрение и даже финансовую поддержку России, заставили Узбекистан апеллировать к международным водным конвенциям, определяющим права государств нижнего течения на трансграничные водные ресурсы без платы за воду. На прошедших 10 октября в Бишкеке встречах лидеров ЕврАзЭС и СНГ общая позиция России, Казахстана, Кыргызстана и Таджикистана фактически вынудила Узбекистан заключить соглашение по кризисному использованию региональных водно-энергетических ресурсов, отложив свои требования о признании Кыргызстаном и Таджикистаном трансграничного статуса Сырдарьи и Амударьи. Такой исход давних споров в условиях обостряющегося маловодья, уже заставившего правительство Узбекистана сократить производство хлопка и приступить к кардинальным реформам аграрного сектора, скорее всего, послужил ключевым моментом для очередного разворота во внешней политике Ташкента, вновь делающего основную ставку на Запад.

    

    Строго говоря, принятое 13 октября решение глав МИД Евросоюза отменить запрет на поездки в Европу для правительственных чиновников Узбекистана не является окончательным снятием санкций, наложенных после событий в Андижане. Еще осталось в силе эмбарго на поставку Ташкенту оружия и технологий, которые могут быть применены против гражданского населения. Новые факты преследования инакомыслящих и подавления свободы слова в Узбекистане побуждают госдеп США выражать озабоченность, а некоторых политиков Европы делать публичные предположения, что санкции могут быть возобновлены. Однако сегодня в это уже никто не верит.

    Снятие санкций ЕС практически было предрешено еще в январе 2008 года, когда Ислам Каримов, благополучно переизбранный президентом Узбекистана на третий, теперь уже семилетний, срок, отменил в стране смертную казнь и выпустил из тюрем многих известных диссидентов. Эти два шага до сих пор и во многом справедливо констатируются экспертами Евросоюза как свидетельство прогресса в области демократии и несомненного успеха избранной Западом новой политики «настойчивого диалога» в отношениях с Узбекистаном. Причем настойчивость на сегодняшний день можно понимать уже не столько как назойливые напоминания о правах человека, сколько как желание, при необходимости закрывать глаза на «частные случаи» их попрания. Факт остается фактом - Европа окончательно помирилась с Каримовым. Сменили гнев на милость и США, вооруженным силам которых Узбекистан хоть и не обещал пока возвращения на прежнюю базу в Ханабаде, но еще с весны предоставил транзит в Афганистан через аэродром Бундесвера в Термезе.

    В первых числах ноября состоялся первый после снятия санкций визит в Узбекистан главы государства, члена ЕС. Им оказался Георгий Пырванов, президент Болгарии - страны, у которой с Узбекистаном вообще-то не много общих экономических и политических интересов. Но это была символичная встреча, скорее всего, открывающая дорогу для предстоящих визитов правительственных делегаций и самого президента Узбекистана в страны Евросоюза. Наверное, прежде всего в Германию, за весь период существования санкций настойчиво лоббировавшую интересы Каримова в ЕС.

    Аналитики ожидают и решительных инициатив правительства Узбекистана по сближению с администрацией нового президента Барака Обамы, не отягощенного историей личных разногласий с Ташкентом. У Запада и США Узбекистан, вероятно, будет искать покровительства в решении своих самых насущных проблем - привлечении инвестиций, поддержки своего имиджа на международной арене и разрешения региональных разногласий по водным ресурсам.

    Несмотря на преимущественно символический характер визита, президент Болгарии не преминул, как бы от лица всего Евросоюза, задать президенту Узбекистана самые животрепещущие вопросы. Например, грубо говоря, не желает ли он рассмотреть возможность альтернативных маршрутов региональных энергопоставок, поддержав идею газопровода Nabucco. Каримов пока не стал обнадеживать Запад, заявив, что «Узбекистан продает газ только России» и прямые поставки газа в Европу сейчас не входят в его планы. Однако, как предупреждение в адрес России, подчеркнул, что впредь будет твердо настаивать на соблюдении рыночных механизмов в энергопоставках. Иными словами, все возможно, в зависимости от этих механизмов, то есть от цены на газ и выгодных инвестиций в разведку его новых месторождений.

    Приостановка Узбекистаном членства в ЕврАзЭС, возможно, пока служит больше демонстративным жестом, адресованным в первую очередь России. Чтобы побудить нынешнее руководство Кремля внимательнее относиться к интересам и амбициям Ташкента, в том числе региональным. Но, по мнению некоторых наблюдателей, очередной разворот внешнеполитического курса Ислама Каримова от России и ШОС в сторону Запада - дело ближайшего будущего. Некоторые эксперты даже прогнозируют возможность новой приостановки членства Узбекистана и в ОДКБ, на руководство которой Ташкент уже сейчас не особо оглядывается в восстановлении своих прежних контактов с НАТО.

    Независимый аналитик в Узбекистане Сергей Ежков считает, что в основе всей внешнеполитической стратегии Узбекистана остается балансирование на стыке интересов сверхдержав с попыткой извлечь максимальные выгоды из любой ситуации. В настоящее время Ислам Каримов «почувствовал готовность Запада окончательно сбросить фиговый листок борца за права человека» в обмен на реальное политическое, военное и экономическое присутствие в регионе и потому готов играть в новые геополитические игры.

                                          

Қазіргі таңда әлемдік қауымдастықты қатты алаңдатып отырған мәселелердің бірі – Сириядағы жағдай. Осыдан екі жыл бұрын бейбіт наразылықтар ретінде басталған толқулар азаматтық соғысқа ұласып кетті. Біріккен Ұлттар Ұйымының соңғы деректері бойынша жанжал басталғалы адам шығыны 70000 мыңға жуықтады. БҰҰ-на қарасты босқындар жөніндегі агенттіктің мәліметтеріне сүйенсек, 2013 жылдың сәуір айының соңына ресми тіркелген сириялық босқындардың саны 1 млн. 400 мың адамға жетті. Негізінен олар көршілес мемлекеттерде (Түркия, Ливан, Иордания, Ирак) жайғастырылған. Тіркелмеген немесе Сирияның ішінде босқын болуға мәжбүр болған адамдардың нақты саны туралы дерек жоқ.

 

Жалпы, Сириядағы жанжал 2011 жылдың наурыз айында басталған кезде сол уақытта Солтүстік Африка мен Таяу Шығыста орын алып жатқан үлкен саяси процестердің, яғни мамандармен «араб көктемі» деп аталып кеткен оқиғалардың бір бөлігі ретінде қарастырылды. Көптеген мамандар Башар Асад көп ұзамай биліктен кетеді деген болжамдар жасады. Бірақ қазіргі таңда соғыс тым ұзаққа созылып кетті және оның қашан, қандай нәтижемен аяқталатындығын нақты айту қиын болып отыр. Осындай жағдайдың қалыптасуына бірнеше факторлар әсер етуде.

Біріншіден, Башар Ассад режимінің әскери тұрғыдан оппозициядан мықты болуы. Олардың ең басты қаруы – әуедегі басымдылық. Қазіргі таңда көтерілісшілердің басып алынған аймақтарды тиімді ұстап тұруы мен алға жылжуларында үкімет әскерлері тарапынан іске асырылып жатқан авиация соққылары үлкен кедергі болып отыр. Сонымен қатар, Асад әскерлері осы уақытқа дейін сырттан көмек алуда. Бұл ретте батыстық дипломаттар Сирияның ең басты одақтасы Иранды заңсыз әрекеттері үшін айыптап отыр. БҰҰ Иранға қару-жарақпен сауда жасауға эмбарго салған болатын. Дегенмен Сирияның өзіне және басқа мемелекеттерге мұндай шектеулер қойылмаған. Асад билігі емін-еркін қару сатып алуға құқығы бар.  Қарумен басты қамтамасыз етушілердің бірі – Ресей. Өз кезегінде ресейліктер тек зымыранға қарсы әуе қорғанысы жүйелерін жеткізіп отырғандығын айтып ақталуда. Сондай-ақ, оппозиция өкілдері кейбір мемлекеттер мен ұйымдарды үкімет жағында соғысу үшін әскер жіберіп отырғандығы туралы айтуда. Солардың ішінде Иранның ықпалындағы Хезболлах ұйымы бар. Оның жетекшісі Хасан Насралла ұйым сарбаздарының Асад әскерлері жағында соғысып жатқандығын ресми түрде мойындады. Бірақ олардың қатысуы қазіргі уақытта шектеулі екендігін жеткізді. Оның ескертуінше, егер жанжал одан әрі ушығатын болса, Хезболлах соғысқа толық көлемді қатысуға дайын.

Екіншіден, оппозициялық күштердің әлсіздігі. Бұл жерде әскери қарумен нашар қамтамасыз етілумен қатар, әр түрлі топтардың арасындағы ауызбіршіліктің жоқтығына назар аударылу керек. Ол негізінен олардың көздеп отырған мақсаттарының қайшылықтарында. Күресушілердің қатарында діни радикалистердің көп болуы анық болып отыр. Олар үкіметтік әскерлерге қарсы күресуші күштердің табыстарына қомақты үлес қосып отырғандығын ескерген жөн. Оның ішінде АҚШ террористік ұйым қатарына қосып үлгірген «Джахбат ан-Нусра» ерекшелінеді. Мамандардың айтуынша осы секілді топтардың «Аль-Каидаға» тікелей қатысы бар. Олар Сирияда ислам мемлекетін құруға талпынып отыр. Бірақ соңғы кездері олар өздерінің террористерге ешқандай қатысы жоқ екендігін және Сирияның мүдделерін бірінші орынға қоятындығын ашық айтуда. Бірақ, ондай мәлімдемелер халықаралық қауымдастықпен жергілікті халық арасынан жақтастарды көбірек тартуға бағытталған қулық ретінде қабылдануда. Осындай жағдай оппозицияға тікелей қарулы көмектің көрсетілуіне тосқауыл болып отыр. Себебі, батыстық елдер ол қарудың радикалистердің қолына түсіп, кейін өздеріне қарсы қолданылу мүмкіндігінен қауіптенеді.

 

Дегенмен жағдай бірте-бірте өзгеруде. Асад режимінің ұзақ уақыттық соғысқа шыдамай экономикалық тұрғыдан құлдырайды деген болжамдар жүзеге аспай жатқандығы анық бола бастағанын сыртқы күштер түсінуде. Биресми ақпараттар бойынша Барак Обама әкімшілігі оппозиция өкілдерін қарумен қамтамасыз ету мәселесін талқылап жатыр. Оның себебі – осындай қадам жасамайынша, оппозицияның толық жеңіске жету мүмкіндігінің аздығы. Осыған дейін көтерілісшілер тек азық-түлік, байланыс құралдары секілді көмек алып келді. Сондай-ақ, АҚШ президенті Сириядағы биліктің химиялық қаруды қолдануы да Американың позициясын күрделі өзгертеді деген болатын.

 

Сонымен қатар, оппозицияның басшысы кім болу керектігі жөніндегі мәселе де түйіткілді болып отыр. Әр түрлі топтар мен сыртқы күштердің арасында өздерінің мүдделерін іске асыратын тұлғалардың тағайындалуына қатысты сырттай бәсекелестік бар деп айтуға болады. Ұзақ уақытқа дейін кұрылуы кейінге қалдырып келген өтпелі кезең үкіметі соған дәлел бола алады. Ақыр соңында құрылғаннан кейін оның жетекшісі болып АҚШ-та ұзақ жылдар бойы тұрып келген Хасан Хитто тағайындалды. Бірақ, оны кейбір опозиция өкілдері мойындамады. Жергілікті көтерілісшілердің айтуынша, оппозиция басшылығына Сирияда тұрғылықты мекендейтін, оның ішкі ерекшеліктерін білетін адам келу керек.

Үшіншіден, көтерілісшілер қатарына көптеген үкіметтік сарбаздардың өтіп жатқанына қарамастан, елдің ішіндегі Асадтың жақтаушылары әлі де көп. Оның себебі Сирияның діни бет-бейнесінде. Асад және оның әулеті исламның ішіндегі алавизм ағымының жақтастары болып табылады. Алавиттер Сирия халқының 10-15% құрағанмен, мемлекеттегі басқарушы позициялардың көпшілігі солардың қолында. Ал Асадқа қарсы күресушілер негізінен Сириядағы көпшілік болып табылатын сунниттер қауымынан. Алавиттер сунниттік оппозицияның жеңіске жетуінен қорқады. Себебі, олардың ойынша алавиттер сунниттердің кек алу объектілеріне айналуы мүмкін. Сондықтан, үкіметтік әскерлерден бөлек, алавиттер өздерінің жасақтарын құрып, көтерілісшілерге қарсы соғысуда.

Төртіншіден, әлемдік державалардың Сирияға қатысты ұстанымдары тым алшақ боып отыр. Сириялық оппозиция өкілдері сыртқы күштердің араласуын талап етуде. Бірақ, оның жүзеге асуы үшін ең алдымен заңдық негіз қажет. Ливиядағы болған жанжалда БҰҰ-ның қауіпсіздік кеңесі халықаралық коалициялық күштердің араласуына уәкілеттік берген болатын.

 

Бұл жолы Ресей мен Қытай мұндай шешімге үзілді-кесілді қарсы болып отыр. Мамандардың ойынша, Ресей өзінің Сириядағы ықпалынан айрылғысы келмейді. Қазіргі таңда бұрынғы Кеңес Одағы аумағынан тыс орналасқан жалғыз ресейлік әскери база Сирияның портты Тартус қаласында орналасқан. Осы база арқылы тікелей Жерорта теңізі аймағына шығуға болады. Осыған қоса Сирия билігі ресейлік қару-жарақтың тұрақты сатып алушысы болып табылады. 2011 жылғы дерек бойынша, Ресей мен Сирия арасындағы қару-жарақ келісімшарттары кем дегенде 4 млрд. доллар болды. Егер Асад билігі құлап жатса, жаңа басшылардың бұрынғы режимді қолдаушыларымен қарым-қатынастары суық болуы ықтимал. Өз кезегінде Қытай сыртқы күштердің басқа елдің ішкі ісіне араласуының қарсы болуының себебі, оның өзінің ішкі сипаратизммен бетпе-бет келуі. Егер болашақта Қытайда билікке қарсы қарулы көтеріліс орнайтын болса, Аспанасты елінің басшылары ыңғайсыз жағдайға түсетін еді. Қытайдың Сирияда экономикалық мүдделері де бар. Мысалы, CNPC компаниясы осы елдегі мұнай саласындағы бірнеше жобаларда үлеске ие.

 

Сондай-ақ, Асадтың биліктен кетуін талап етіп отырған АҚШ секілді елдер өздері де тікелей араласуға құлықсыздық танытуда. Сириядағы жағдайдың геосаяси тұрғыдан тым күрделі болуы оларға ықпал етіп отыр.

Сирияда болып жатқан жанжалдың әсерінен туындауы мүмкін бірнеше қауіп-қатерлер бар.

 

Халықаралық қауымдастық Сириядағы шиеленістің аймақтың басқа мемлекеттеріне таралуынан қауіптенеді. Бұл аймақта діннің рөлі өте маңызды орын алатындығы белгілі. Сондықтан Сириядағы шиеленістің діниаралыққа айналып жатқандығын ескеретін болсақ, халықаралық күштердің соғысқа тікелей араласуы жағдайды одан сайын ушықтұруы мүмкін. Жағдайдың көрші мемлекеттерге ықпал етіп жатқандығына қазірдің өзінде көз жеткізуге болады. Көптеген ақпараттар бойынша, мұсылман елдерінен Сирияға ерікті сарбаздар ағылуда. Сунниттер оппозиция жағына қосылып жатса, басқа мемлекеттердің шииттері билік әскерлерінің қатарын толықтыруда.

 

Көршілес елдердің ішкі жағдайлары да осы жанжалдың ықпалынан зардап шегуде. Діни құрамы әркелкі Ливанда сунниттер мен шииттер арасындағы қарулы қақтығыстар күшейіп кетті. Өткен жылдың аяғында барлау қызметінің жоғары шенді қызметкері Висам аль-Хасанның өлтірілуі сунниттердің көшелерге шығып наразылықтарын білдіруге алып келген болатын. Ливан үкіметі өздерін Сириядағы шиеленістен қанша алшақтағысы келгенмен, елдегі жағдай кез-келген сәтте жарылуы мүмкін қалпында болып отыр. Ирактың да ішкі жағдайы күрделі болып отыр. Биліктегі шииттер мен оппозициядағы сунниттердің текетіресі, Сириядағы ахуалдың арқасында одан сайын өрши түсуі мүмкін.

 

Сонымен қатар, мамандардың айтуынша, оппозицияның жеңіске жеткенінен кейін де Сирияның болашағы күрделі болып отыр. Сирияның бөлшектеніп кету қаупі бар. Жоғарыда аталып өтілген алавиттер өздерінің жеке тәуелсіз мемлекеттеріне талпынуы мүмкін. Олардың Сирияның Латакия-Тартус аймағында жинақы тұруы осы процестің орын алуына қосымша пайда болады. Сондай-ақ, осыған дейін соғысқа салыстырмалы түрде араласпай келген күрдтердің мәселесі туындау қаупі бар. Күрдтер елдің солтүстік аймақтарында жинақы тұрады. Әр түрлі деректер бойынша олардың саны 1,5-2 млн. Асад билігі кезеңінде ешқандай құқықтарға ие болмаған күрдтер жағдайды өздерінің ыңғайына пайдалануы мүмкін. Оларға үлгі ретінде Ирактағы күрдтердің мысалы бола алады. Сыртқы күштердің 2003 жылғы интервенциясынан кейін Ирактағы күрдтер жеке автономияларына қол жеткізген еді.

 

Сондай-ақ Израильдің де осы қақтығысқа қатыстырылу ықтималдығы бар. Иран, өзінің ықпал ететін Хезболлах ұйымы арқылы Израильге қарсы шабуылдар жасауға мүмкіндігі бар. Израиль ұшақтарының бірнеше рет Сирия аумағындағы нысандарға соққылар жасауы осыған дәлел бола алады. Оларды алаңдатып отырған мәселе – қару-жарақтың Хезболлахтың қолына түсу ықтималдығы.  

 

Дегенмен Сириядағы жағдайдың бейбіт жолмен шешілу мүмкіндігі аз. Башар Асад үшін де, оппозиция үшін де шегінерге жол жоқ.

 

Сириядағы жағдайдың одан әрі дамуының бірнеше сценарилерін алып қарастырайық:

3) Қазіргі қантөгіс ұзақ жылдарға созылуы мүмкін. Соғыстан әбден шаршаған екі тарап келіссөздерге кіріседі. Осы ретте Сирияға Иеменде орын алған саяси шешімді жүзеге асыруға болады. Яғни, Асад биліктен өз еркімен кетіп, басқа елден пана алады. Оның орнына қазіргі таңда үкіметтегі тұлғалардың бірі келеді. Белгілі бір уақытқа созылатын өтпелі кезеңнен кейін елде жаңа сайлаулар өтеді. Осылайша мемлекеттегі саяси жүйенің жаңаруы біртіндеп жүргізіледі. Елдегі діниаралық, ұлтаралық қақтығыстардың алдын алуға мүмкіндік табылады.

 

Жоғарыдағы үш сценари бойынша ортақ нәрсе – Асадтың биліктен кетуі. Менің ойымша, онсыз Сириядағы қантөгіс тоқтамайды. Тек осы процестің қалай орын алатындығы және одан кейінгі Сирияның болашағы мәселесі өзгеше болады.

 

Қортындылайтын болсақ, Сириядағы жағдай басқа «араб көктемі» оқиғалары орын алған мемлекеттерден ерекшелінеді. Бұл ретте көтерілісшілердің билікке қарсы наразылықтары сектааралық қақтығысқа айналып кетті. Жалпы, бұл Сирияның тарихындағы діни негіздегі алғашқы жанжал емес. Башар Асадтың әкесі Хафез Асадтың билігі барысында 1982 жылғы Хама қаласында болған көтерілістер кезінде әр түрлі деректер бойынша 17 мыңнан 40 мың адамға дейін қайтыс болған. Сондықтан қазіргі жағдайды сол оқиғалардың жалғасы деп айтуға болады. Сириядағы жағдайдың ушығуы бүкіл аймаққа, осылайша бікіл әлемге кері әсерін тигізуі мүмкін. Сондықтан әр қадам алдын ала ойланып жасалынуы керек.