Экспертное мнение - Казахстанский центр гуманитарно-политической конъюнктуры

Очень правильные шаги

sarap — Wed, 29 Apr 2020 08:25:46 +0600

Есенжол АЛИЯРОВ,

президент Ассоциации политических исследований, доктор политических наук, профессор:

Внимательно ознакомился с заявлением президента страны Касым-Жомарта Кемеловича Токаева. Чувствуется, что Глава страны глубоко проникнут заботами простых граждан, и, понимая всю сложность ситуации, оказывает всестороннюю поддержку от государства. Во-вторых, это показывает, насколько Президент понимает всю сложность экономики страны в будущем и отмечает важность ее восстановления. В этом Касым-Жомарт Токаев отдает ключевую роль именно малому и среднему бизнесу, которые, к сожалению, находятся в плачевном положении. В-третьих, и это, по моему мнению, одна из самых главных ценностей всего государства – здоровье граждан. Приминаемые государством вынужденные ограничительные меры – все это ради сохранения здоровья народа.

В заявлении были озвучены очень правильные вещи, обнародован ряд пакетов мер поддержки социально уязвимых слоев населения, а также всех граждан, потерявших доходы. Это показывает, насколько Глава государства понимает положение граждан и экономики страны в целом. Говоря о поддержке представителям малого и среднего бизнеса, Президент четко обозначает систему стимулирования этой сферы, которая, по сути, является основополагающим звеном обеспечения устойчивого экономического развития.

Действительно, это очень правильные шаги. И наряду с этим нам бы хотелось конкретных мер по поддержке, кроме отсрочки кредитов и займов субъектам малого и среднего бизнеса. Здесь также очень важной проблемой является как оплата коммунальных услуг, поскольку в момент застоя бизнеса не было доходов. Для субъектов малого и среднего бизнеса был бы импульсом выхода из сложной ситуации ряд конкретных шагов от государства. На наш взгляд, правильным шагом было бы отодвинуть выплаты по коммунальным услугам и разработать систему выплаты поэтапно в течение года или же в промежутке времени до стабилизации состояние малого и среднего бизнеса. Для нас это было бы стимулом для восстановления бизнеса. В свою очередь надо отметить, что в период восстановления экономики чрезвычайно важно гуманные отношения всех содействующих структур – от государственных органов до специализированных служб. Под гуманными отношениями мы понимаем отношения между людьми, заключающиеся в уважении достоинства человека и соблюдении его прав. Это будет основополагающим фактором в улучшении положения экономики и самих граждан.

Также здесь уместно сказать о том, что государство всесторонне помогает всем гражданам, и мы тоже должны содействовать в этой нелегкой борьбе своей гражданской ответственностью. Мы видим, какие меры принимаются Президентом страны, его обеспокоенность ситуацией, заботу, в первую очередь, о Родине, людях и всех структурах нашего общество. Мы должны понимать и с полной ответственностью отнестись ко всем мерам, принимаемым государством, а также благодарность за поддержку и помощь в трудное время для страны.

Татьяна КАЗАНЦЕВА,

Нур-Султан

Общественно-политическая газета «ЛИТЕР» № 62/3729/

Среда, 29 апреля 2020 г.

стр. 4

МЕМЛЕКЕТ ДЕГЕН – ХАЛЫҚ

sarap — Tue, 14 Jan 2020 15:37:37 +0600

Есенжол АЛИЯРОВ, Қазақстан гуманитарлық-саяси конъюнктура орталығының президенті: «Мемлекет деген – ХАЛЫҚ»

– Есенжол Қаниұлы, өзіңіз жетекшілік ететін Орталық азаматтық белсенділікті арттыру, саясат, экономика және гуманитарлық саладағы өзгерістерді ғылыми-зерттеу және эксперттік жұмыстармен қолдауда өз міндетін қаншалықты жүзеге асырып отыр?

– Өз-өзімізге баға бергеніміз ұят шығар. Дегенмен бұл өз қызметін жүзеге асырып жатқанына 17 жылдан асқан үкіметтік және коммерциялық емес ұйым. Басты жұмысымыз билік пен қоғам арасындағы байланыстарға, мемлекеттегі саяси процестерге, билік пен азаматтық қоғам институттарының байланысына сараптама жасап, қабылданған шешімдерге өзіміздің ой-пікірімізді білдіру. Біз саясаткер емеспіз. Біз ғылыми-практикалық талдау орталығы болған соң қоғамның диагнозын қойып, кемшіліктерді жеткізіп отыруымыз керек. Қазір «Рухани жаңғыру» бағдарламасынан кейін гуманитарлық пәндерге қайтадан көңіл бөліне бастады. Меніңше, ол дұрыс. Себебі инженер, доктор, мұғалім болса да, өзінің еліндегі саяси жүйе қалай құрылды? Бізде басқарудың қандай формалары, қандай билік институттары бар екенін қандай мамандықта болсаң да білуің керек. Бұрынғы тарихымызға да көңіл аударсақ, кеңестік дәуірде жүйеге байланысты маркстік-лениндік философия, КПСС тарихы, ғылыми коммунизм деген сияқты пәндер енгізіліп, студенттер мемлекеттік емтихан тапсыратын. Менің ойымша Қазақстан мемлекеті деген не? Оның саяси жүйесі мен партия жүйесі қандай? Оның ұлттық қауіпсіздігі неден тұрады? Ұлттың мүддесі неден шығады? Сыртқы істері мен байланыстары қалай деген сияқты қарапайым дүниелерін қоғам да білуі тиіс. Оның негіздерін ЖОО-да емес, мектептен бастап үйретуіміз керек. Конституция оған қандай мүмкіндіктер беріп отырғанын, ертең өз қызметін жасап жүргенде құқықтарын қалай қорғау керектігін, бұл үшін қандай заңдар қабылданғанын білу қажет.

– Біздің қоғамның диагнозы қаншалықты дәл қойылған және неге өткен жылы әлеуметтік мәселелер шиеленісіп кетті?

– Ол жерде біраз мәселе бар. Бірінші, «алдымен экономика, содан кейін саясат» дедік. Бүгінгі күнде ол ескіріп қалған сияқты. Бізде билік өз бетімен, азаматтық қоғам өз бетімен дамуда. Бірін бірі естімейді, түсінбейді. Қазіргі Президенттің «халық үніне құлақ асатын мемлекет» болуды жиі айтатыны сондықтан. Өйткені бізде билік азаматтық қоғамның дауысын әлі де толық естімей жүр ғой. Мысалы, әкімдерді сайлау керектігі айтылады. Қоғамның оларды сайламай-ақ бақылауға мүмкіншілігі бар ғой. Билік қоғамдық жұмыстарды істеп жатқанда өзі басқарып отырған аумақтағы халыққа тәуелді болуы керек.

– Оны қалай жасауға болады?

– Биліктің қанаттарын қайта бөлу қажет. Бізде формальды түрде заң шығаратын өкілдікке ие Парламент және атқарушы билік пен сот билігі бар. Ал, Мәслихаттардың қандай күші, мүмкіншіліктері бар дегенде бәріміз күмілжіп қаламыз. Олар да атқарушы биліктің қызметін бақылап, бағалай алады ғой. Мысалы, Мәслихат қала мен аудан халқының уәкілдері емес пе? Біз сайлау арқылы өзіміздің уәкілдігімізді бір адамға артамыз. Олар біздің атымыздан атқарушы биліктің не істеп жатқанын, бюджетті қаншалықты үнемді пайдаланатынын біле ме? Оны популистік шешімдерге емес, халықтың ең қажетті істеріне жұмсауына бақылау жасап отыр ма? Менің ойымша бізде атқарушы билік мемлекетті дұрыс түсінбейді. Олар өздерін мемлекет деген біз деп санайды. Мемлекет деген халық қой. Мемлекеттік басқару деген конституция, заң арқылы өзінің егемендігін бөлісу. Отбасы қаржысын үнемді пайдалану сияқты қоғамның қаржысын үнемді пайдалану. Тұңғыш Президент айтқандай, сыбайлас жемқорлықтың ұлғайып кеткені соншалық, оның ұлттық қауіпсіздікке ықпалы тие бастады. Бізде билік пен азаматтық қоғам институттарының арасында бірлік жоқ. Азаматтық қоғам институттары заң арқылы билікке баға беріп отыруы керек еді. Меніңше, «қызмет құпиясы» деп шығарған грифтерді жою қажет. Халықтан жасыратын қандай қызметтік құпия болуы мүмкін? Қала, аймақта болып жатқан істер мен бюджетке жиналған қаржының жұмсалуын жоспарлауда Мәслихат арқылы атқарушы билік уақытылы азаматтардың келісімін алуы тиіс. Көпшіліктің тағдырына ықпалы тиетін ондай шешімдердің кері байланысы болуы шарт. Мысалы, жер жөнінде Парламент шешім қабылдағанда ел көтеріліп кетті. Сосын уақытша тоқтатты. Конституцияда жер мемле- кеттікі деп жазылған. Ал, мемлекет деген кім? Конституцияда ең жоғарғы билік халықтан құрылатыны айтылған. Олай болса, Конституцияға жер мен оның астындағы және басқа да байлығы мемлекеттің емес, халықтың меншігі деп түзету енгізу қажет. Мәселен, В.Храпуновтың кезінде Алматыда жерді қаланың қажеттілігі үшін алып қоюға қалалық әкімдікке рұқсат беріп қойды. Олар орталықта тұрған тарихи маңызы бар ғимараттарды бұзып, бүкіл аудандарды қазып тастады. Ипотекалық «бум» біткенде бәрі тоқтап қалды. Ол жерде қандай мемлекеттің мүддесі бар?! Яғни ол қаланың, қоғамның емес, бір адамның мүддесі үшін пайдаланылып, баюына жол ашты. Ол шешімнің дұрыс еместігі сол уақытта қаншама рет айтылды.

Сыбайлас жемқорлықты тоқтату бүкіл халық болып шешетін мәселе. Халық саяси реформа не үшін жасалып жатқанын және біз неге саяси жүйені өзгертіп жатқанымызды, ол бізге қандай жақсылық алып келеді дегенді түсініп, қоғамның әр азаматы соған қосылмайынша елде бірлік те, табыс та болмайды.

– Азаматтық қоғамның белсенділігін қалай арттыруға болады?

– Заң арқылы, басқа жол жоқ. Саяси реформа дедік қой. Алайда, Парламенттің рөлін күшейту үшін оған пропорциялық жүйемен келетін партиялардың мүддесін көтеріп, оппозициялық партияны жау деп санамау керек. Ол да осы елдің азаматы ғой. Ұлыбританияда оппозицияны – ұлы мәртебелі оппозиция дейді. Мәселен, бүгін «Нұр Отан» билікте отырса, ертең ұтылса оппозицияға кетуі мүмкін. Бәсекелестік болмай Парламенттің ел алдындағы абыройы да төмен болады.

– Президент Ұлттық қоғамдық кеңестің отырысында «Бізге парламенттік оппозиция институты қажет. Біз жаңа қоғамдық парадигманың басты шарты – балама көзқарастар мен пікірлер екенін түсінуіміз керек» деген еді...

– Бұл уақыт келді деген сөз. 1990 жылдардағы дағдарыс кезінде елді ұстап қалу үшін күшті Президенттік билік қажет болды. Саясаттану теориясында елде басқа ұлттың өкілдері 5 пайыздан жоғары болса ол мемлекет тұрақсыз болатыны туралы түсінік бар. Бізде тәуелсіздік жарияланған кезде мемлекет құрушы ұлттың үлесі 50 пайыздан төмен болды. Сол кезде көп скептиктер бұл мемлекеттің келешегі жоқтығын айтты. Сол сияқты елдің байлығы пайда болғаннан кейін, билікте жүрген шенеуніктер содан пайда көруі мүмкін екеніне көзі жеткеннен кейін бұл саяси жүйені ары қарай да ұстап қалғысы келді.

Әрине бүкіл байлықты, бюджетті халық билей алмайды. Ол абсурд, утопия. Халық тек қана өзінің өкілі арқылы билей алады. Халықтың бәрі митингке шыға берсе оны саясаттану охлократия дейді. Топтың билігінен бүкіл мемлекет қашады. Демократия деген – заңдар арқылы әр биліктің рөлін түзеу. Біреуінің күші азайса коррупцияға жол ашылады. Біреуі біреуін жей бастайды. Парламент ол біздің жіберіп отырған өкілдеріміз. Біз мемлекет басшысын сайласақ, Үкімет құрамын жеңген партия құрауы керек. Президент Конституцияның кепілі болу үшін, менің ойымша, атқарушы биліктен тыс болуы тиіс. Атқарушы билік, яғни Үкіметті тек қана жеңген партия өзінің бағдарламасына байланысты Президенттің тапсырмасы бойынша қалыптастыруы тиіс. Президенттің миссиясы – мемлекеттегі тұрақтылықты, ұлттық қауіпсіздікті сақтау, заңды бұзуға жол бермеу, жеңген партияның уәде берген бағдарламасын тиімді, уақытылы орындауына мүмкіндік беру. Орындамаса Парламентті де, Үкіметті де таратып, қайта сайлау жасауға Президенттің мүмкіндігі болуы керек.

– Конституцияға өзгерістер енгізу қажет шығар бұл үшін?

– Әрине. Заңдар орындалу үшін бәріне бірдей болуы тиіс. Тыйым салынды ма, Президентсің бе, Премьер-министрсің бе, әкімсің бе, сен орындауың керек. Мысалы, ұлттық парктерге барар жолда экологиялық бекеттер бар. Онда әрбір адам экологиялық алым төлейді. Оның қасында тұрсаңыз әкімдіктен, Үкіметтен біреу өтсе ешқайсысы ақша төлемейді. Сонда заңды біреулер орындауы қажет те, біреулер орындамай ма?! Жиналып жатқан ақша қалай, не үшін жұмсалып жатқанын да қоғам білуі тиіс мәселе. Бұл үшін олар жылда есеп беруі керек. Қазір олардың ешқайсысы есеп беріп отырған жоқ. Ал, заң деген халықтың келісімі. Бізде әлі де сол ережелерді бұзып жатқан субъектілер бар.

– Ғылыми-зерттеу институттарының және талдау орталықтарының пікірімен, сараптамасымен, эксперттік талдауымен Үкімет қаншалықты санасып отыр?

– Саяси процестерге келгенде атқарушы билік әлі де 1990 жылдары жасалған саяси жүйені өзгертуге құлықсыз. Елдің тұрақтылығы үшін институттардың бәрі жұмыс жасауы керек. Ол бір адамға ғана байланысты болмау қажет, институттардың қызметіне байланысты болатын нәрсе. Бұл билік – ол қоғамдық ұйымдар, ол Парламент, ол партиялар. Соны қалыптастыратын саяси жүйе сағат сияқты жұмыс істеуі тиіс. Мысалы, Польшаның бүкіл басшылығы ұшақ апатынан қайтыс болғанда хаос басталған жоқ қой. Жүйе жұмыс істеді. Президент пен Парламентін сайлап, Үкіметін қайта тағайындап алды. Құдай сақтасын, бірақ бізде сондай жағдай болса өте қиын жағдай орнауы мүмкін. Сол себептен Парламенттің, Үкіметтің, партиялар мен қоғамдық ұйымдардың күші мен бағыты бір болуы керек.

– Бұл үшін қажетті заңнама жасалған ба?

– Бізде квази деген сөз бар. Қазақша айтқанда «сияқты» деген сөз ғой. Бізде бәрі бар сияқты. Алайда істеп жатқан ісін, олардың бәсекелестігін көріп жатқанымыз жоқ. Билік қоғамға тәуелді болу үшін оның ертеңгі мүддесі, лауазымы қоғамның пікіріне байланысты болуы шарт.

– Оған билік дайын ба?

– Бұл «дайын ба» деп айтылатын нәрсе емес. «Дайын емеспіз» деген әңгімені тоқтату керек. Бұл үшін сайлау жүйесін ретке келтіріп алған жөн. Дайын еместігімізді алға тарта берсек 10, 20, 50 жылға артқа кете береміз. Сайлау өткізіңіз. Бірінші рет қателік болар. Сайлаушылардың кейбірі популистерге еріп кетуі мүмкін. Екіншіде, ол ойланады. Үшіншіде, сайлаған адам бұл сайлаудан кейін менің мұқтажым, мүддем емес бала-шағамның, елдің, қоғамның мүддесі өзгереді дегенді, өзінің бақуатты өмір сүруі соған байланысты екенін түсінеді. Сол себепті дұрыс мағынада мемлекеттік қайраткерлерді, көшбасшыларды іздеу керек. Қазақстанда қазір шынайы сайлау өтсе бәсекелестік жүріп, «кім көшбасшы болуға дайын» десе, санаулы адамның атын атарсыз. Ал, біздің арамызда қаншама ақылды, іскер жандар жүр. Оны елге таныстырмай отырмыз ғой. Оны таныстыру үшін партия арасында бәсекелестік болу қажет. Яғни, сайлауға қайта келіп тірелеміз. Партияның ең бірінші мақсаты бәсекелестік арқылы елдің қолдауымен билікке таласу. Сол кезде көп сұрақтар шешіледі.

– Кейбіреулер халықтың саяси қоғамдық санасы әлі жетілген жоқ дейді. Келісесіз бе?

– Оны кім айтып жүр?! Ол біздің Парламенттің орны дұрыс болмағандықтан. Парламенте бәсекелестік жоқ, онда халықтың қолдауымен келген азаматтардың саны аз. Сондықтан көпшілік қауым оны «Үндемес Парламент, ештеңеге көңіл аудармайтын Парламент» деп санайды. Ол менің жеке пікірім емес. Егер шынымен бәсекелестік қалыптасып, сайлаушыларға тәуелді болса «Нұр Отан» партиясы қазіргіден 10 есе артық жұмыс істер еді. Ертең қайта сайланайын деп әр депутат елдің, партияның мүддесінде нақты істері арқылы өзінің келешегін қорғай алады. Бәрін тұжырымдап келгенде қоғамда өзгерістер болу үшін бәсекелестікпен шынайы партиялар Парламентке келіп, Конституция арқылы жеңгені Үкімет құрауы қажет. Бүкіл дамыған құқықтық мемлекеттерде солай.

Сосын кейбіреулер Парламенттік мемлекет құрсақ бәрі шешілетіндей көреді. Ол да мифтердің бірі сияқты. Біз партияның бәсекелестігі туралы айтып жүрміз, сол арқылы өмірден қалып бара жатқандаймыз. Батыс Еуропа партиялық жүйе, партияның болашағы бойынша дағдарысқа келіп жатыр. Адамзат жаңа формулалар іздеу жолында. Ал, біз олардың өткен жолына әлі түспей жатырмыз. «Maybah» шығып жатқанда біз «Жигулимен» жүріп жатқан сияқтымыз қоғамдық өмірде.

– Президенттің сөздеріне қарап Парламент сайлауы науқаны жақындап қалды деп пікір түйіндеуге бола ма?

– Президент жаңа заттарды айтып жатыр. Халықты тыңдайтын Үкімет болу керек дейді. Жаңа жылдық құттықтауында халықтың әл-ауқаты болмаса мемлекет сәтті саналмайтынын сөз етті. Бұл жолды өзгертпесек ертең мемлекеттің тұрақтылығы бұзылуы мүмкін екенін билік те түсініп жатыр. Сол себепті сұрақты да басқаша қоюымыз керек: Парламенттік сайлау бұрынғы принциптермен өте ме, әлде жаңа принциптермен партиялардың бәсекелестігі арқылы сайлануы қажет пе, 2020 жылы саяси өзгерістердің басын бастаймыз ба деген сыңайлы. Сайлау – сайлау үшін емес, біздің саяси өміріміз үшін жаңа өзгерістер алып келеді. Сол тұрғыдан қарау қажет.

– Нақты қай уақытта өтетіні ешкімге белгісіз боп тұр ғой...

– Президент, Парламент, Мәслихат сайлауы да мерзімді уақытта өтіп тұруы керек. Кезектен тыс деген болмауы тиіс. Мысалы, АҚШ-та елдің бәрі біледі, 4 жылдан кейін 4-қарашада сайлау болатынын, қандай күн болса да.

– Бізде ол жоқ қой...

– Ол да саяси қулықтардың бірі. Бұл ескіріп қалған саяси мәселелерді көрсетеді. Парламент сайлаулары уақытылы, белгіленген уақытта Ата Заң арқылы мерзімінде өтуі тиіс. Оны бұзуға ешкімнің құқысы болмауы шарт.

– Мамандар дайындау мәсе- лесіне көңіліңіз тола ма?

– Тәуелсіздік кезеңіндегі 29 жылда 18 рет Білім министрі ауысты. Бәрі реформа идеясымен келеді. Не айтылған жоқ сол кездері. Тұрақтылық болуы керек қой. Маман дайындайтын жүйеде тұрақты, ұлттық бағдарлама болуы қажет. Біз рейтинг деген нәрсеге көп көңіл бөліп кеткенбіз. Ректорлар 3-4 жыл жұмыс істеп, мен ректор болған кезде рейтинг бәлен пайызға көтерілді дейді. Соған сенесіз бе? Мүмкін емес қой. Ол 50-100 жыл бойы қалыптасатын дүние.

Ұлыбританиялық бір сарапшының білім сапасы жоғары болу үшін оқытушы-профессорлық құрамға бақылау болмауы керек деген пікірін оқыдым. Қазір көбі оқу процесіне байланысты емес есептермен айналысуға мәжбүр, бұдан бөлек оқытушының қоғамдағы мәселелер бойынша жеке пікірін айтуына шектеу қойылған. Саясаттануда шындықты айтпаса ол толық маман болмайды. Бұл диагнозды өтірік қойған дәрігердің жағдайы сияқты ғой. Сол жүйені тәртіпке келтіріп алуымыз керек. Ол ведомствоны басқарған адамға байланысты болмауы тиіс.

Екіншіден, ғылыми кадрлар дайындауда шешілмей жатқан мәселелер бар. Мысалы, PhD докторантураға өттік, олар 3 жылда диссертация қорғауға міндеттелген, соның ішінде Scopus индекстеріне кіретін журналдарда мақаласы жариялануы қажет. Оны кім алады? Дамыған елдердің біразында мақала жазуға талап қойылмайды. Ең бірінші өзіңнің жұмысыңды әйгілі жасауың керек. Біз жастарды дайын емес идеясын шетелмен бөлісуге итермелеп отырмыз. Гуманитарияда ол онша емес, ал нақты ғылым саласында біз жастарды өз идеясын өзгемен бөлістіріп жатырмыз.

– Қоғамдық диалог пен сенім алаңы ретінде құрылған Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі халық алдындағы жауапкершілікті сезініп, ел үмітін ақтауы үшін не істеуі тиіс?

– Ол консультативтік кеңес. Қолында билігі жоқ. Бір кеңеске тіреліп қалмауымыз керек. Қоғам мен биліктің арасындағы диалог күнделікті болуы тиіс нәрсе. Ол бәрін шешеді деген ойдан аулақ болған жөн. Азаматтық қоғам институттарының билікке өз ой-пікірлерін жеткізуге мүмкіндіктері болуы қажет. Саяси бәсекелестік болған жөн. Қайраткер тұлғалар өзінің азаматтық позицияларын көрсетіп отыруы керек.

– Әңгімеңізге рақмет.

Сұхбаттасқан Ерлік ЕРЖАНҰЛЫ,

«Заң газеті» №2 (3226), 10 қаңтар 2020 жыл

ЕВРАЗИЙСКИЙ СОЮЗ: PRO ET CONTRA

sarap — Wed, 22 Apr 2015 11:42:36 +0600

Современный мир – это мир глобализующийся, он стал другим, но не стал более миролюбивым. Изменилась главным образом только расстановка сил на международной геополитической арене и возникли новые вызовы в виде экономической глобализации и нового противостояния цивилизаций. Глобализацию характеризуют как уникальное пересечение глобальных влияний во всех сферах – она своеобразно объединяет тенденции политической, военной, экономической, миграционной, культурной и экологической систем. Вестернизация как процесс распространения западных ценностей по всему миру и как одно из проявлений глобализации нивелирует социокультурное разнообразие других цивилизаций, сопровождается кризисом базовых ценностей, проблемами в формировании национальной идентичности, вплоть до угрозы потери собственной самобытности.

Однако, чем более мир превращается в единое целое, тем более множатся различия и в первую цивилизационного свойства. По мнению С. Хантингтона, это закономерный процесс. Мир движется к новому порядку мироустройства, основанного на принципах цивилизационности. Мир становится многополярным. Как пишет С. Хантингтон, «в мире после холодной войны наиболее важными между людьми стали уже не идеологические, политические или экономические различия, а культурные. Народы и нации пытаются дать ответ на самый простой вопрос: кто мы есть. И они отвечают традиционным образом – обратившись к понятиям, имеющим для них наибольшую важность. Люди определяют себя, используя такие понятия, как происхождение, религия, язык, история, ценности, обычаи и общественные институты. Они идентифицируют себя с культурными группами: племенами, этническими группами, религиозными общинами, нациями и – на самом широком уровне – цивилизациями. Не определившись со своей идентичностью, люди не могут использовать политику для преследования собственных интересов. Мы узнаем, кем являемся, только после того, как нам становится известно, кем мы не являемся, и только затем мы узнаем, против кого мы» [1. с. 15].

Необходимостью искать союзников в новом многополярном мире было продиктовано стремление России в реанимации евразийской идеи, на которую при Б. Ельцине Кремль не обращал никакого внимания. Именно по этой причине, идея Евразийского Союза, высказанная Н. Назарбаевым ровно двадцать лет назад на лекции в МГУ, обрела реальные черты 29 мая 2014 года в Астане, где президенты Казахстана, России и Белоруссии подписали договор о создании Евразийского экономического союза.

Исторические этапы этой интеграции всем известны, поэтому повторяться нет нужды [2. с. 82-85].

С момента создания Таможенного Союза в 2010 году официальная пресса уверяла население и общественность Казахстана в позитивных результатах вступления в данный союз. Мажорные и гламурные статьи по этой тематике буквально заполонили научные издания, прессу и публицистику. Сладоголосый хор раздавался на всех форумах и конференциях, посвященных евразийской интеграции. Эксперты и экономисты прогнозировали и даже обещали населению рост благосостояния граждан стран-членов ТС до 40 % к 2015 году [3. с. 77], а рост ВВП на душу населения до 15 000 долларов США к 2016 году [4. с. 163-165].

К сожалению, эти прогнозы не сбылись. И не могли сбыться. И дело даже не в санкциях против России, второй волне мирового кризиса и падении цен на нефть. Причины лежат гораздо глубже. Они в самой системной структуре экономик стран-членов ЕАЭС, среди которых экономика Казахстана – самая слабая по многим параметрам.

Одним из основных аргументов создания ЕАЭС было утверждение, что для казахстанского бизнеса открывается огромный рынок в 160 млн. человек.

Как считает казахстанский эксперт Д. Сатпаев, это было бы возможно, но при условии, что Казахстану есть что продавать, кроме своего сырья. А мы активно продаем России и Белоруссии главным образом именно сырье. Потом за валюту покупаем у них готовую продукцию, часть из которой также произведена из нашего же сырья: ГСМ, машины и оборудование, продукты питания, изделия из металлов и т.д. [5].

За первые 11 месяцев 2010 года объем торговли с партнерами по ТС вырос на 40%, при этом его доля составила почти 20% от общего товарооборота Казахстана [3. с. 76]. Со времени вступления страны в ТС импорт в Казахстане растет намного быстрее, чем экспорт. В 2012 году он вырос на 20 процентов с 37 до более 44 млрд. долларов, а экспорт повысился всего лишь на 5 процентов. За период с января по апрель 2013 года экспорт сократился на 6,8% с 29,5 до 27,5 млрд. долларов по сравнению с тем же периодом 2012 года, а импорт, наоборот, увеличился на 9,4% до 13,8 млрд. долларов [6].Не очень радужно и в других отраслях. Например, доля иностранных компаний в таких высокодоходных отраслях промышленности, как нефтяная и горнорудная, значительно превышает долю самого Казахстана. Растет рост импорта продовольствия, объем которого за прошлый год составил 4 миллиарда долларов. Импорт продовольствия в 2013 году составил - 80% от всего потребляемого в стране, импорт других товаров - приближается к 100%. Если такая тенденция сохранится, то через несколько лет, это грозит Казахстану экономической катастрофой.

Экономический рост, которым мы гордимся последние 10-15 лет, присутствует, но только за счет освоения и эксплуатации месторождений иностранными инвесторами. Роль «развитой рыночной экономики» в этом достижении весьма условна. В Казахстане фактически рынок и свободная конкурентная среда отсутствуют. Экономика предельно монополизирована – в торговле продуктами питания, зерном, ГСМ и т.д. Монополисты же обычно хотят ничего не делать, а получать не менее 100% прибыли. И как сопутствующие аспекты – низкая производительность труда (в несколько раз ниже, чем у китайцев) и постоянный рост цен. Финансово-монополистический клановый олигархизм в сочетании с «проклятием ресурсов» привели к практически полному отсутствию экспортной обрабатывающей промышленности. Согласно данным Агентства РК по статистике, удельный вес обрабатывающей промышленности в ВВП страны в 2010 году составил 11,5%, доля ее реального экспорта – чуть выше 1%. [7. с. 75]. Рынок и производство в стране функционируют на очень низком и неконкурентоспособном уровне. Малый и средний бизнес в Казахстане вынужден ограничиваться закупкой товаров в Китае и России и ее перепродажей оптовикам в Казахстане. Товарооборот в этом отношении довольно высокий, так как Казахстан, хотя ничего не производит, но очень активно потребляет - естественно, импортные товары, так как своих просто нет. Отсюда и низкая востребованность национальной валюты в национальной экономике. Для импорта нужны доллары, евро, юани или рубли - но не тенге.

Эффект Гронингена – голландская болезнь.

В экономике Казахстана – налицо так называемая голландская болезнь.В середине прошлого века в Голландии были обнаружены крупные месторождения природного газа. Страна начала в крупных масштабах осваивать этот сектор и приступила к экспорту газа в другие страны. Рост доходов от экспорта привел к притоку иностранной валюты в страну, вследствие чего местная валюта гульден сильно укрепилась. Кроме того, возросшая покупательская способность населения создала большой спрос на товары и услуги, что стимулировало рост инфляции и увеличение объемов импорта. Результатом «голландской болезни» становится бурный рост добывающего сектора и сферы услуг на фоне стагнации или падения производства в обрабатывающем секторе. Эффект усиливается ростом реального курса национальной валюты и повышением цен. В случае если «голландская болезнь» продолжается достаточно долго, местная обрабатывающая промышленность теряет конкурентоспособность на мировом рынке, а страна начинает значительно отставать в промышленном развитии от общемирового тренда. В конечном итоге, когда сырье заканчивается или цены на него падают, страна оказывается в тяжелом экономическом положении[6].

За двадцать лет независимости мы так и не смогли соскочить с нефтяной иглы. Несмотря на все различные программы диверсификации и ФИИР. Как экспортировали нефть за рубеж, так и продолжаем. Проще говоря, нашим основным экономическим партнерам выгодно у нас покупать сырье, чем позволить нам заниматься его переработкой на месте. Этим можно объяснить, что в дополнение к доставшимся от советского периода трем нефтеперерабатывающим заводов так и не построили четвертый. Хотя о необходимости решения бензиновой проблемы говорилось в каждом президентском послании, начиная с марта 2009 года. В результате 40 процентов бензина в Казахстане российского производства. Помимо этого, Казахстан и так сильно зависит от России по другим позициям [5].

За 20 лет независимости мы так и не смогли создать свою отечественную промышленность. Те отрасли, которые занимаются переработкой не могут конкурировать с Россией и Белоруссией.

В итоге все планы на огромный российский рынок рухнули, казахстанскому бизнесу он оказался не по зубам. Зато российский и белорусский бизнес получили полную свободу действий на рынке Казахстана. Они чувствуют себя в Казахстане весьма вольготно, в силу отсутствия реальной конкуренции. Сельское хозяйство Казахстана разоряется, не в силах противостоять дешевой продукции из Белоруссии, которая сохранила колхозный советский тип организации сельскохозяйственного производства. Когда то в советское время Казахстан обеспечивал продовольствием больше половины населения СССР, теперь же оказался не в состоянии прокормить себя. Между тем, некоторые эксперты предупреждали что, российский бизнес на два-три порядка лучше организован, более прагматичен, более агрессивен, обладает большими финансовыми ресурсами и стремится к активной экспансии и расширению своего влияния на рынке Казахстана [8. с. 72].

Тем самым пришлось расстаться с еще одной иллюзией – надеждами на то, участие в ЕАЭС априори должно было повысить конкурентоспособность нашей экономики. Как отмечает Д. Сатпаев, это еще одна иллюзия и желание поставить телегу впереди лошади, так как ни один внешний игрок никогда не будет заинтересован в повышении конкурентоспособности Казахстана, который всех устраивает именно в качестве сырьевого придатка [5]. ЕАЭС представляет собой серьезный рынок сбыта, но Казахстан в нем будет в основном импортировать, так как не имеет собственной обрабатывающей промышленности. За 20 лет такого рода экспорты так и не были созданы, а теперь и не будут. В сложившейся системе Казахстан просто прижат к стенке — ограничения как ТС, так и ЕАЭС не дадут стране преодолеть «проклятие ресурсов» и создать свою экспортную промышленность, востребованную на международном рынке. Соответственно, Казахстан останется поставщиком углеводородов и сырья, но теперь эти процессы будут жестко управляться Москвой. Кому, сколько, какие энергоносители и по какой цене продавать — только по однозначному приказу из Кремля.

Если государство имеет массу внутренних экономических и политических проблем, которые мешают быть ему конкурентоспособным в рамках глобальной экономики, то здесь никакой союз не поможет.

Еще сложнее создать работающее объединение неконкурентоспособных игроков, особенно если их экономика базируется на экспорте сырья. Два минуса тут не дают плюса. Высокий уровень коррупции, чрезмерное вмешательство государства в экономику, раздутый бюрократический аппарат, отсутствие полноценного рынка - эти проблемы характерны для всех участников ТС. Получается, что политические решения не подкрепляются полноценной экономической инфраструктурой для взаимодействия. Таким образом, наша страна не готова к участию в любом наднациональном объединении из-за угрозы полной потери суверенитета, в связи со своей низкой конкурентоспособностью и высоким уровнем коррупции [5].

Следующая иллюзия: ЕАЭС – это равноправный союз.

Если посмотреть на действующие в мире интеграционные объединения, то в каждом из них присутствует один или два (формальных или неформальных) лидера, которые устанавливают свои правила игры для других. Конечно, всё это тоже прикрывается разговорами о равенстве. Но обычно музыку заказывает тот, кто сильнее. К примеру в Евросоюзе есть свои лидеры – Германия и Франция. В случае с ТС и ЕЭС очевидно, что создать равноправный союз между одним сильным и двумя слабыми игроками невозможно: для этого участники должны иметь сопоставимые экономические параметры [5]. В ТС принятие решений определяется величиной ВВП и населения страны. Поэтому доминирующая и диктующая роль в нем принадлежит России. Заслугой наших и белорусских переговорщиков следует признать тот факт, что при создании ЕАЭС удалось отстоять иной принцип – одна страна – один голос. То есть паритетное представительство и равноправие. Хотя бы формальное. Потому что на практике Москва по старой привычке играет роль первой скрипки. После введения западных санкций против России, Кремль в августе 2014 года ввел ответные продуктовые санкции против Запада, даже не поставив в известность своих партнеров по ТС. В ЕС вопрос введения санкций против России, пусть формально, но сначала был поставлен на обсуждение. Россия же не посчитала нужным советоваться со своими союзниками. Возникла череда конфликтов между членами ТС, связанных с запретом на украинские товары, затем с реэкспортом европейских товаров, которые в конечном итоге переросли в торговые войны. В результате товарооборот между странами ТС в течение 2014 года упал на 20%, а А. Лукашенко вернул таможню на белорусско-российскую границу.

Кроме менторского тона Кремля существует еще и второй фактор различного понимания равноправия в новой интеграции. Некто в социальных сетях сравнил ЕАЭС с той самой повозкой из басни Крылова, где вместо лебедя – двуглавый российский мутант, в роли щуки – Белоруссия, а рак – олицетворяет Казахстан. Довольно удачное сравнение, поскольку прекрасно отражает действительность, в которой национальные интересы стран-участниц диаметрально противоположны и несоизмеримы как в количественном, так и в качественном аспектах. А национальные интересы действительны различны. Для Казахстана и Белоруссии ЕАЭС это в первую очередь и главным образом – экономический союз.

События на Украине ясно показали, что Россия не проводит никакой границы между геополитикой и геоэкономикой. По сути, всё началось с попыток Москвы затащить Украину в Таможенный союз. Ведь в случае успеха операции геополитический вес этого регионального объединения значительно бы возрос [5]. А народ Украины в подавляющем большинстве сделал свой выбор в пользу строительства европейского цивилизованного и правового государства.

Экономики без политики не бывает. Это азбучная истина. Любые интеграционные проекты являются воплощением политического курса. Для России ТС и ЕАЭС – это в первую очередь геополитический проект, который должен закрепить за ней роль региональной, а в идеале восстановить прежние лавры сверхдержавы времен СССР. Как отмечают многие эксперты, вызывает озабоченность стремление России преждевременно политизировать процесс формирования ЕАЭС, что порождает законную ответную реакцию в Минске и Астане [9. с. 39]. Как считает Д. Сатпаев, для России создание ТС, а затем и ЕАЭС также является одним из механизмов сдерживания экономической активности Китая в Центральной Азии. Кроме этого, Москву беспокоит и другой игрок в лице Турции, так как дальнейшее политическое и экономическое усиление этого государства на постсоветском пространстве действительно представляет угрозу для России [5].

Экономическая интеграция все быстрее приобретает политическую окраску. Серьезное беспокойство вызывают периодические высказывания официальных лиц российского государства о необходимости создания Евразийского парламента, различных наднациональных политических структур, введения единой валюты и т.д.

Некоторые российские аналитики уже утверждают, что мы будто бы отказались от своей многовекторности в пользу евразийской интеграции. [8. с. 74].

В ближайшее время ЕАЭС расширится за счет Армении, Кыргызстана, Таджикистана и возможно, Молдовы. Украина теперь уже вступать не будет. С ней, точнее, теперь только с Восточной Украиной, будут выстраиваться отдельные отношения. Если Москва не аннексирует и Восточную Украину в ближайшие несколько лет. Многие аналитики считают, что без Украины ЕАЭС не состоится.

Что касается России, то, судя по постоянным заявлениям В. Путина, для Москвы более актуальным является новое противостояние с НАТО, которое продолжает расширяться на восток. Для России это причина для беспокойства. Но для Казахстана проблемы НАТО вообще не существует. Очевидно, что все проблемы России с западным миром прямо или косвенно коснутся и Казахстана.

Во внешней политике Казахстан, после ряда дипломатических ошибок в начале российско-украинского конфликта, пытается вернуть имидж многовекторного государства. Можно констатировать, что международное право – это какое-то отвлеченное понятие. Существует право сильного государства, для которого международные обязательства пустой звук. Наша «ахиллесова пята» - это то, что республика сделала ставку лишь на гарантии международных договоров. То есть национальная безопасность РК зависит не от наших вооруженных сил, а от многочисленных международных соглашений. Таким образом, территориальная целостность страны держится на зыбкой почве - невмешательстве в наши внутренние дела стран, которые пока еще соблюдают в отношении нас международные договоренности. Это значит, что Казахстан очень уязвим, вне зависимости от того, с чьей стороны может возникнуть угроза [10].

Выводы:

1. Итоги предшествующего этапа движения к Евразийскому экономическому союзу — трехлетнее членство РК в Таможенном союзе — ясно показали неподготовленность отечественной экономики к такому пути развития. Из года в год существенно ухудшается сальдо торговли РК с Россией и Белоруссией. Во многом по причине участия Казахстана в ТС увеличивается дефицит бюджета, усиливается процесс разорения малого и среднего бизнеса, происходит опережающий рост цен и тарифов.

2. Надежды на то, что ЕАЭС откроет нам необъятный российский рынок не оправдались по элементарной причине. Наши производственные мощности не рассчитаны на то, чтобы завалить российского соседа своей продукцией. Ряд отечественных аналитиков уверены в том, что в составе союза мы уже никогда не сможем развить собственное производство.

3. Казахстан в ЕАЭС останется сырьевым придатком, и в конечном итоге, потеряет экономическую, а затем и политическую независимость. России не нужен союзник, ей нужен жестко зависящий от нее подчиненный, и она не даст Казахстану создать свою обрабатывающую промышленность и выйти с ней на экспорт. Если бы речь шла о равноправном партнерстве, то Россия помогла бы создать такую промышленность в Казахстане – хотя бы в виде дочерних структур своих производителей и своих технологий. Последний пример – самый красноречивый. В марте текущего года Астана предложила Москве вариант транзита российского газа в Китай через трубопроводы Казахстана. В России решили строить новый газопровод «Силу Сибири» через Алтай, не считаясь с огромными затратами. Из чего следует вывод – Москва не доверят даже самому лояльному своему союзнику. Комментарии излишни.

4. Казахстан в этой евразийской игре – всего лишь пассивный наблюдатель. Он как импортировал 80% продукции, так и будет импортировать – теперь, правда, в основном из России. Цены вырастут, а качество товаров упадет, так как закупаться будут в основном российские товары – в рамках Таможенного союза. Но. Как известно, российские товары не выдерживают конкуренции с аналогами из Европы, а теперь уже уступают по качеству китайской продукции. Для России – Казахстан пусть маленький, но все же рынок сбыта своих товаров [9. с. 38].

5. С другой стороны, стоит ли нам покупать продукцию низкого качества? Что в России есть такого, чего мы с таким же успехом не можем купить в Китае, или в Европе, причем гораздо лучшего качества. Стоит ли нам строить и развивать отсталые российские технологии на своей территории?

6. Современный мир, и Казахстан не исключение, ориентируется на западные ценности. Не только в плане уровня жизни и материальных благ, но и в смысле демократических ценностей. Только такой путь позволяет развиваться стране. Выбирая ЕАЭС, мы отказываемся от интеграции с Западом, с которым у нас была специальная программа «Путь в Европу». По данным аналитиков Агентства по статистике РК, Казахстану выгоднее торговать с Европой и Китаем, чем с Россией. Объем торговли Казахстана с ЕС в первом полугодии 2014 составил $ 28,4 млрд, а за весь прошлый год - $ 53,4 млрд, что составляет свыше 60% от всего товарооборота. Эти цифры говорят о том, что, несмотря на партнерство с Россией в рамках ТС, Казахстан не собирается ограничивать свои экономические связи ни с ЕС, ни с США. [10].

7. Создание ЕАЭС по сути символизирует крах казахстанской многовекторной политики. Для России создание ТС и ЕАЭС – это не столько экономический, сколько геополитический проект, который должен закрепить за ней роль региональной державы. Кроме того, Россия создала опасный прецедент, нарушив Будапештское соглашение 1994. которое гарантировало территориальную целостность Украины в случае отказа от ядерного оружия.

Именно поэтому поддержание Казахстаном геополитического баланса не должно прекращаться даже после вступления в ЕАЭС.

8. ЕАЭС – это союз трех авторитарных лидеров. Единственный политический плюс этого союза – это то, что Путин, Лукашенко и Назарбаев не захотят делить власть с партнерами по союзу. Тем самым, тесной политической интеграции в ближайшее время не предвидится. По этой причине слова Ш. де Голля применимы к ЕАЭС: «Мечта о единой Европе – это утопия: невозможно приготовить омлет из яиц, сваренных вкрутую».

Со своей стороны, Россия ничего не сделала для того, чтобы стать притягательным центром для бывшего постсоветского пространства. Концепты «евразийства» и «Русского мира» никому не интересны. Особенно если принять во внимание современную внешнюю политику Кремля, которая, откровенно говоря, уже давно вышла за пределы добра и зла [11].

9. Вопрос вступления в ТС и ЕАЭС необходимо было провести путем всенародного референдума. На деле все прошло без обсуждения и дискуссии, без участия самого народа. Процесс интеграции оказался не подкреплен снизу за счет движения гражданского общества трех стран. Это опять же порождает риски для интеграционного объединения в случае естественной смены политических элит [12. с. 52].

10. В настоящее время в мире идет образование новых политических и экономических полюсов. В условиях глобализации без интеграции не может просуществовать ни одно государство, включая такую мировую державу, как США. Все страны экономически и финансово зависят друг от друга. Изначально евразийская интеграция задумывалась как способ совместного противостояния стран Евразии мировым экономическим катаклизмам, Но как считают отечественные аналитики, евразийский вектор интеграционных проектов приобрел слишком стремительный характер[12. с. 51].

Мы рано или поздно придем к пониманию и желанию строить с Россией интеграционные проекты. Но, видимо, и Казахстан, и Россия еще слишком мало пожили врозь. Надо еще пройти очень длинную историко-культурную, политическую дистанцию, прожить и преодолеть прошлое, чтобы говорить о чем-то большем. Пока же все интеграционные проекты Казахстана с Россией – это продолжающийся распад СССР, затянувшийся во времени развод. Оказалось, что для постсоветских стран есть только два формата расставания с прошлым: первый – конфликтный, как в случае с Грузией и Украиной, второй – наш. Быть может, наш путь, наш формат и не самый плохой? [11].

ЛИТЕРАТУРА

1. Хантингтон С. Столкновение цивилизаций. Пер. с англ Т. Велимеева, М –АСТ, Москва, 2007. – 571 с., С. 15.

2. Масатова Б.Б. Интеграционный потенциал СНГ: 20 лет сотрудничества и перспективы евразийства // «Қазақстандағы парламентаризм», международный научно-аналитический журнал. – 2011. - №. 4 (14). – С. 82-85.

3. Лапин Н.С. Региональные интеграционные процессы – фактор конкурентоспособной экономики Казахстана // «Қазақстандағы парламентаризм», международный научно-аналитический журнал. – 2011. - №. 1 (11). – С. 76-79.

4. Бажова Т. Двадцатилетний опыт сотрудничества // Осмысление 20 лет Независимости Казахстана: научное издание / Под ред. Е.К. Алиярова – Алматы: Казахстанский центр гуманитарно-политической конъюктуры, 2011. – 314 с., С. – 163-165.

5. Сатпаев Д. Евразийский экономический союз – поезд или подлодка [Электронный ресурс]/Режим доступа http://forbes.kz/process/expertise/dosyim_satpaev_ evraziyskiy_ekonomicheskiy_soyuz_-_poezd_ili_podlodka (19 марта 2015)

6. Султанмуратов Н. Нефть в Казахстане: развитие или стагнация? [Электронный ресурс]/Режим доступа http://www.sarap.kz/index.php/ru/pol-ob/pol-ec/405.html (19 марта 2015)

7. Гандрабура М.В., Куропатчик О.П. Развитие мер экономического протекционизма и потенциал повышения конкурентоспособности Таможенного Союза (ЕЭП) // «Қазақстандағы парламентаризм», международный научно-аналитический журнал. – 2011. - №. 3 (13). – С. 73-80.

8. Альмагамбетова А.С., Аубакирова Д.К., Джамангулов К.Э., Медеуов Ж.К., Рысмагамбетова А.М. Выборы в России – выводы для Казахстана // «Қазақстандағы парламентаризм», международный научно-аналитический журнал. – 2011. - №. 1 (15). – С. 64-78.

9. Кошанов А.К., Барсуков Ю.В. Казахстан в глобальном мире // Мысль, республиканский общественно-политический журнал. – 2014. - № 1. С. 36-39.

10. Сатпаев Д. Казахстан как зал тревожного ожидания [Электронный ресурс] / Режим доступа http://forbes.kz/process/expertise/dosyim_satpaev_kazahstan_ ak_zal_ trevojnogoojidaniya?utm_campaign=3919680&utm_=banner&utm_content=13067976&utm_source=news.mail.ru (12 декабря 2014)

11. Сарым А. Кто мы для России – Мексика или Канада? [Электронный ресурс] / Режим доступа http://www.ratel.kz/outlook/aydos_saryim_kto_myi_dlya_rossii_meksika _ili_kanada/ (26 января 2014)

12. Жусупов С.Т. Геополитическое измерение национальной безопасности Казахстана в контексте евразийской интеграции // «Қазақстандағы парламентаризм», международный научно-аналитический журнал. – 2012. - №. 3 (17). – С. 50-53.

Шаймерден Газиз Иксангалиулы

кандидат политических наук,

директор Костанайского филиала РОО АПИ

Алаш қайраткерлерінің егеменділік туралы идеяларының маңызы: ретроспективті саясаттанулық талдау

sarap — Mon, 15 Dec 2014 16:02:29 +0600

XIXғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында Ресей империясының отаршыл саясаты қазақ халқының тәуелсіз мемлекет құру идеясын орындалмас қиялға айналдыруға бар күш-жігерін жұмсады. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев "Тарих толқынында" атты еңбегінде: "Сырым Датов, Кенесары Қасымов және басқалар бастаған көтерілістер қазақтың ұлттық рухын орнықтыруға, ортақ жау - Ресей патшалығына қарсы күресте қазақтардың барлық күшін біріктіруге талпынған әрекеттер еді", - деп көрсетуі тарихи ақиқатқа негізделген[1].

Отарлау саясаты жазалау шараларынан бастап, түрлі құйтұрқы заңдар арқылы қазақтардың құқықтары мен бостандықтарын шектейтін іс-әрекеттерге дейін барып, ұлттық мемлекеттілік институтының кез келген көрінісін жоюға тырысты. Соның салдарынан қазақ даласында хандық билік институтының белгілері біржолата жоғалып, оның орнына отарлау аппаратының иерархиялық сатыға бағындырылған шенеуніктер жүйесі басқаратын империялық әкімшілік билік орнады. Дәстүрлі билер соты, шешендік сөз бен салиқалы әділ шешімге жүгіну біртіндеп келмеске кетіп, оның орнына парақорлық, билік өкілдерімен жең ұшынан жалғасып ауыз жаласу, сайлау науқандарындағы саяси талас-тартыс, арамза үгіт-насихат сияқты келеңсіз көріністер туындап қана қоймай, үйреншікті құбылысқа айналды. Бір сөзбен айтсақ, сол кезеңде қолданысқа енген заңнама қазақ халқын қанауға бағытталды.

Патшалық Ресей қазақтың кең жазира даласын мемлекет меншігі деп жариялап, «пайдаланылмайтын бос жер» деген желеңмен озбырлықпен тартып алып, қоныс аударушыларға бөліп беру орын алды. Әлеуметтік-саяси жағынан алғанда, бұл кезең патшалық Ресей империясының қазақ даласындағы отарлау саясатының күшеюімен ерекшеленді.Кез келген әрекет өзінің қарсы әрекетін туғазатын табиғат заңдылығы бұл жерде де өзінің айнымастығын дәлелдеді. Отарлау саясаты өрістеген сайын, қазақ халқының ұлт азаттық күресі, ұлттық мемлекеттілік құру идеясы да құрыштай шыңдалып, дами берді. Самодержавиеге, отаршылдыққа, жергілікті шенеуніктердің озбырлығына қарсы халық наразылығы өршіді. Осылайша, қазақтардың жаңаша саяси санасы қалыптаса бастады. Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалысы дін тазалығын, тіл тазалығын қорғаудан, оқу-ағарту, ұлттық салт-дәстүрлерді қолдаудан басталып, біртіндеп жер дауы, ел дауына ұласты. Яғни, академик М.Қозыбаев көрсеткендей, “Алаштың ұлт азаттық қозғалысы идеологиясының өзегі – отаршылдық наразылық, отаршылдыққа қарсы ұлтшылдық. Олар заңмен шектелген праволық қоғам, конституцияда анықталған кейбір саяси бостандықтар, ғылым мен мәдени даму көлемінде күресіп бақты”[2].

Қазақ халқы ұлт ретінде өмір сүру қасиетін сақтап қалу үшін тырысты: аймақтардағы наразылық бас көтерулерден бастап, Мемлекеттік Думадағы депутаттық орынға дейін саяси күрес ісіне тартылып, азаттық қозғалысының арналы ағысына ілесті. Қазақтар өлке өміріндегі өзгерістерге, отаршылдық әкімшілік ойлағандай, сырттай бақылаушы ғана болып қалмай, оған белсене араласты. Олар болыс сайлау, партияға жіктелу, дауыс жинау, кандидаттыққа ұсыну, лауазымды қызмет атқару, Думаға сайлану т.б. қоғамдық-саяси істерге белсене араласты. Жергілікті мемлекеттік басқару отарлау әкімшілігінің басқаруымен, ал сайлаулар шалағайлықпен жүзеге асса да, кең байтақ қазақ даласындағы саяси процестерге халқымыз қызу қатысып отырды. Саяси қатысу қазақы дала өлкесінде өзгеше мәнге ие болды. Мұндай әділетсіздік сол кезеңдегі көзі ашық, ұлттық сана-сезімі оянған қазақтың зиялы азаматтарына серпіліс берді.

М. Құл-Мұхаммед жаңа замандағы қазақ тарихын, оның ұлт-азаттық қозғалыстарынан туындайтын саяси және құқықтық тарихын төмендегідей кезеңдерге бөліп қарастыруға болады деп тұжырымдайды:

- Бірінші кезең - XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасыр басындағы Ресейдегі революциялық қозғалыстың өрістеуінен туындаған кезең. Бұл 1905 жылға дейінгі аралықты қамтиды.

- Екінші кезең - Қазақстанда отаршылдық езгі, патша өкіметінің қазақ халқын қанауды одан әрі күшейтуі негізінде туындаған әр түрлі бас көтеру, наразылық акцияларынан бастап, саяси күштердің «Қазақ» газеті төңірегіне топтасуына дейінгі аралықты қамтиды. Бұл – 1905-1912 жылдар арасы.

- Үшінші кезең - «Қазақ» газеті шығуымен ұлттық зиялы қауымның біртұтас саяси күшке айналып, оның Ақпан (1917) революциясына дейінгі азаттық жолындағы күресін қамтитын кезең.

- Төртінші кезең - Ақпан революциясынан бастап, Алашорда үкіметінің құрылуымен аяқталатын (1917 жыл, желтоқсан) - саяси тәуелсіздік жолындағы күрес кезеңі.

- Бесінші кезең - қазақ қауымының саяси жетекші күшін құрайтын Алашорда қозғалысы қайраткерлерінің қуғындалып, қозғалыстың таратылу кезеңі (бұл 1919-1920 жылдарды қамтиды)[3].

Біздің қарастырғалы отырған тақырыбымыз да осы хронологиялық ауқымда болмақ. Алаштың зиялы қауымы қазақ халқының қамын ойлап, елді өркениет көшінен қалдырмау жолдарын іздеді. Оның бірден-бір жолы ғылым-білім мен мәдениетті игеру екендігін халыққа насихаттаған зиялылардың алдыңғы қатарында Алаш зиялылары жүрді. Олар жан-жақты қоғамдық-саяси қызметтер атқара отырып, әмбебап маман ретінде де елге танылды. Оқу-ағарту мен ғылыми-зерттеуді, қазақ тілінде тұңғыш газет-журнал шығару мен әдеби шығармашылықты қатар алып жүрді. Бұл ХХ ғасырдың басындағы қазақ даласында саяси белсенділіктің қызған тұсы еді.

1905-1907 жылдардағы I-ші орыс төңкерісі өз кезегінде қазақ жеріндегі ұлттық қозғалыстың өсуіне де әсерін тигізді. 1905 жылғы 25 шілде күні Қарқаралы маңындағы Қоянды жәрмеңкесінде қазақ зиялыларының ұйымдастыруымен митинг өтіп, ол өзіндік қазақ съезі іспетті болды. Жиын нәтижесінде Ресей Министрлер кеңесінің төрағасына арналған әйгілі “Қарқаралы петициясы” қабылданды. Онда қойылған талаптар 11 тармақтан тұрды: қазақтарға ар-ождан бостандығын беру, тұрғылықты халықты ана тілінде оқытуды ұйымдастыру, қоныстандыру саясатынан бас тарту, жер қорын байырғы қазақ ұлтының үлесіне құқықтық түрде тиесілі ететін арнайы заңды қабылдау, азаматтық және сот іс-қағаздарын қазақ тілінде жүргізуге құқық беру, аудармашылыққа қазақ тілін білетін және қазақша сауатты адамдарды алу, қазақтар өз құқықтарына нұқсан келсе, арызды ана тілінде бере алуы, судьялардың қазақ тілін білуін шарт ету және қазақ даласына присяжной сот жүйесін енгізу, отарлаушы аппараттың шенеуніктер санын қысқарту, генерал-губернаторларды орталықтан тағайындау тәжірибесін тоқтатып, басшылыққа жергілікті жерден лайықты тұлғаны сайлау, крестьян бастықтары мен урядник қызметін жою, қылмыс жасағандар тек сот алдында ғана жауап беретіндей тәртіп орнату, биліктің жоғары сатыларынан бодандық шеткері аймақтардан өкілдер сайлануына квота беру сияқты көкейкесті мәселелерді қамтыды.

Ал петицияға қол қойған адамдар саны жөнінде ортақ пікір жоқ. Мысалы, Қазақстан энциклопедиялық сөздігі мен Қазақстан тарихы оқулықтарында оған 14 500 адам қол қойған деп көрсетіледі. Ал зерттеуші З. Тайшыбайдың келтірген деректеріне сүйенсек, Қарқаралы петициясына 12 767 адам қол қояды[4].

Алаш қайраткерлері туралы жазған еңбегінде М. Қойгелдиев ХХ ғасырдың басындағы қазақ даласында болған саяси оқиғаларға шолу жасай келіп, патша үкіметінің басқару органына жолдаған Қарқаралы петициясы ерекше екендігін атап өтеді: «нақты Қарқаралы петициясының тарихи орнына келсек, ол құжат авторларының сапалы жаңа даму сатысына аяқ басқан қазақ азаттық қозғалысының ең негізгі талап-тілектерін тұңғыш рет тұжырымдап, қалыпқа салып, патшалық билік алдына қойып, сол арқылы қазақ елінің өз еркіндігі үшін күрес жолына түскендігін ашық-анық білдіруінде еді. Бұл, әрине, сол тарихи кезеңдегі қазақ қоғамы үшін қатардағы оқиға емес-тін. Деректік материалдардың көрсетуіне қарағанда, Қарқаралы петициясын дайындауда Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, Ж.Ақбаев және басқа сол кезеңдегі белсенді қазақ интеллигенттері жетекшілік рөл атқарған[5].

Ә. Бөкейханов, М. Дулатов, Ж. Ақпаев, А. Байтұрсынов сияқты зиялы қауым өкілдерінің біріккен іс-қимылы нәтижесінде жазылған петиция Қазақ конституциялық-демократиялық партиясының құрылуына серпін берді. 1905 жылдың аяғында “Қарақаралы петициясының” авторлары қазақ өлкесінің бес облысының өкілетті өкілдерінің съезін өткізуге бастамашы болды.

Қазақ халқы Ә. Бөкейхановты ұлттың лидері ретінде ұсынып, ол Мәскеуде 1905 жылы қараша айында өткен Ресей жергілікті және қалалық қайраткерлерінің съезіне қатысады. Съезге Ресей империясының құрамына кіретін барлық ұлттар мен ұлыстардың өкілдері қатысады. Күн тәртібіндегі мәселелер: барлық ұлттардың теңдігі, тең сайлау құқығы, ана тілін қолдануда бостандықтың болуы. Съезде Ә. Бөкейханов баяндама жасап, өзін 4 млн. қазақ халқының өкілі екенін, қазақ жері Оралдан Алтайға дейінгі, Сібір темір жолынан Омбыға дейінгі, бір шеті Ресей, бір шеті Қытай, бір шеті Каспий теңізіне дейінгі атырапты алып жатқанын айтады. Съезд делегаттарына қазақтардың мұқтаж болып отырған бір мәселесі – ана тілін қолдану аясы екенін көрсетіп, жергілікті тілдерді қолдануға қойылатын шектеулерді жою туралы ұсыныстарды толық қолдайтынын жеткізеді.

Көп ұзамай Ә. Бөкейханов 1906 жылы наурызда І Ресей мемлекеттік Думасына Семей қазақтары атынан депутат болып сайланады. Осы кезде “Семипалатинский листок” газеті “Ә.Бөкейханов Мемлекеттік Думада ұлт мүддесін қорғай алатын, қазақтың жоғын жоқтап, тілегін жеткізетін бірден-бір адам екеніне халқы сенсе керек” – деп жазды. Ол депутат ретінде Еуропадағы, Ресейдегі сайлау ерекшеліктерін, олардағы заңдылықтарды, әділеттілік пен түрлі партиялардың саяси күресін талдай келе, мынадай ой түйеді: “…қазақ ішіндегі сайлау параға, малға сатылған, арамдықпен өтетіні айқын. Сайланған адам әділет, бірлік, адалдық жолында күрессе ғана шын мақсат орындалмақ”[6].

Депутат ретінде Ә. Бөкейханов ұлттық мүддеге қатысты ойларын жалпы мемлекеттік деңгейде айтуға мүмкіндік алды. Оның Мемлекеттік Думадағы баяндамалары қоныстандыру саясатына, жер мәселесіне қатысты болатын, сонымен қатар далалы аймақтарда білім беру және әлеуметтік-мәдени инфрақұрылымды дамыту мәселелеріне де көп көңіл аударды. Орыс шаруаларына су жағалауындағы құнарлы жерден 15 десятинадан жер бөлу, ал қазақтарға тура сондай көлемдегі жерді сусыз тақырдан берудің әділетсіз шешім екенін айтып шырылдады. Яғни, Ә.Бөкейханов сол кездегі өзге де қоғамдық қайраткерлер сияқты патша өкіметінің саясатын сынады. “Қазақ ” газетінің 1913 ж. 30 қыркүйектегі 28-санында жарияланған “Жауап хат” атты мақалаларында “Степное положениенің” 120-бабына қосымшасында: “Қазақтан артық жерді алмақ. Бұлай болғанда, әуелі қазақты орнықтыру керек емес пе? “15-тен алсаң, жер белгілеймін, қазақ болып отырсаң, жерден күнде көшіремін”, - деп, қазақты күнде көшіріп отыр. Осылай жұртты билеген патшалық бар ма екен? Біздің қазақ жерінен күнде көшіретін не жазып еді?” – деп қынжылып тұрып сынайды[7].

1911 жылы 10 қаңтарынан бастап 1915 жылдың қыркүйек айына дейін Троицк қаласындағы "Энергия" баспаханасынан қазақ тілінде үзбей шығып тұрған қазақ халқының тұңғыш журналы - "Айқап" ХХ ғасырдың басындағы халқымыздың әлеуметтік, саяси өмірінде, елеулі роль атқарды. Оның негізін салушы да, авторы да, идеялық қолдаушысы да М. Сералин болды. Басылым араб әрпімен теріліп, басында айына бір рет, кейін екі рет шығып тұрған.

Журналдың “Айқап” аталуын М.Сералин журналдың1911 жылғы № 1 санында былайша түсіндірді: “Біздің қазақтың “Әй, қап” демей тұғын ісі бар ма? Газет шығармақшы болдық, қолымыздан келмеді. Пұлы барларымыз ынтымақтаса алмадық. Пұлы барларымыз ынтымақтассақ та, ақшасыз істің жөні табылмады. “Қап, пұлдың жоқтығы, қолдың қысқалығы-ай” дедік. Жақсы жерлерімізді қолда сақтар үшін қала салмақ болдық. Басымыз қосылмады. “Қап, ынтымақсыздығымыз-ай” дедік. Болыс, би, ауылнай боламыз деп таластық, қырылыстық. Жеңілгеніміз жеңген жағымызға “ендігі сайлауда көреміз, қап, бәлем-ай” дедік. Осындай біздің қазақтың неше жерде “қап” деп қапы қалған істері көп. “Қап” деген қапияда өткен істеріміз көп болған соң журналымыз өкінішімізге ылайық “Айқап” болды”.

Профессор Б. Кенжебаев "Айқап" журналының бетінде шыққан материалдарды тақырыбы мен мазмұны жағынан мынадай бөлімдерге бөледі:

$11.Саяси-әлеуметтік мақалалар.

$12.Әдеби шығармалар, әдебиет мөселелері.

3. Қазақ арасындағы оқу-ағарту ісінің жай-күйі жәнемаңызды мәселелері.

4.Ана тілі, әліппе, емле мәселелері.

5. Қазақ әйелдерінің жайы, бостандық, теңдік мәселелері.

6.Дәрігерлік, агротехникалық кеңестер, ғылым табыстары.

$17. Ішкі-сыртқы хабарлар.

$18. Кітап сындары.

9. Тілші хаттары, жауап хаттар[8].

Тақырып ауқымынан көріп отырғанымыздай, қазақ тілінде тұңғыш шыққан "Айқап" журналында еліміздің саяси, әлеуметтік, экономикалық, мәдени, рухани өміріне қатысты түрлі мақалалар, бостандық пен теңдік мәселелеріне арналған материалдар жарияланып отырған. Атап айтқанда, Ахмет Байтұрсыновтың “Қазақ өлкесі”, М.Сералиннің “Қазақ қай заманда Россияға қаосылған”, Қ. Бәтішұлының “Қазақ шежіресі”, М. Дулатовтың “Жер мәселесі”, “Екі қыздың мұңы” және тағы басқа да мақалалар, әңгімелер мен өлеңдер үнемі басылып отырған.

Ал М. Сералин редактор ретінде “Қазақ халқы отырықшы болу керек пе, әлде көшіп-қонып жүргені орынды ма?” - деген сұраққа жауап іздеу барысында журнал бетінде пікірталастар ұйымдастырып отырған. Өйткені аталған мәселе бойынша халық арасында екі түрлі пікір қалыптасқан еді. Бірі қазақтарды отырықшылыққа шақырып, бірігіп мал, егін шаруашылығын өркендетуге, ол үшін жеткілікті мөлшерде жер алуына үгіттесе, екіншілері - қазақ елін жаппай отырықшы етуге болмайды деп бұра тартты. Бұл екі пікір де журнал бетінде кеңінен талданып талқыланды. Қазақ елі отырықшылыққа көшіп, егіншілікпен шұғылданса өнер-білімге жол ашылып, мектеп салуға, емхана ашуға мүмкіндік туатыны жан-жақты сөз болады. Сол кездің өзінде 20-30 үйден бірігіп, олардың егіншілікпен айналыса бастағандығы, күн өткен сайын мұндай ауылдар санының көбейе түскендігі қалың жұртқа хабарланып отырды.

ХХ ғасырдың екінші онжылдығында зиялы қауымның арасына жік түсіруге тылдың қара жұмысына қазақ жастарын шақыруға байланысты патшаның 1916 жылғы маусым жарлығына көзкарас пен 1917 жылғы ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясының нәтижесінде орын алған жаңа саяси ахуал ықпал етті. 1916 жылғы Ресейдің әскерге елден жігіттерді жинау туралы жарлығы шыққанда Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов “Қазақ” газетінің 1916 жылғы № 192 санында “Алаштың азаматтарына” деген атпен өз ойларын халқына ашық айтты. Олар жағдайды талдай келе, әскерге баруды, тыл жұмысын істеуді қолдады. Олай болмаса ел ішіне патшаның жазалаушы әскері шығып, ер-азаматтарды қырып-жоятындығын болжай білді. Кейінірек Ә.Бөкейханов 1916 жылғы дүрбелеңге арналған “1916-1926” деген мақаласында патша жарлығын мойындамай, ереуілге шыққан қазақтардың қаншасы қырылғанын нақты құжаттармен көрсетіп берді.

Ал 1911-1915 жылдар аралығында Ә. Бөкейханов А.Ф. Керенскиймен үш мәрте кездесіп (1916 ж. Уақытша Үкіметтің басшысы болған), саяси мәселелерді талқылайды, онымен саяси билікке ие болған жағдайында Ресей құрамындағы Қазақстан автономиясын жасақтау туралы келіссөз жүргізеді.

Ақпан төңкерісінен кейін Алаш қайраткерлерінің саяси белсенділігі арта түсті. 1917 жылы 20 наурызда Уақытша үкімет ресейлік азаматтардың қандай да бір дінге, ұлтқа қатысты шектеулерін жою туралы саяси шешім шығарды. Сол жылы 7 сәуірде бұрынғы Түркістан генерал-губернаторлығын басқаратын Түркістан комитетін құру туралы қаулы шығарды. Комиет құрамына Ә.Бөкейханов, Н.Н. Щепкина, М. Тынышпаев, А.А. Даулетшина т.б. кірді. Осылайша, алғаш рет эсерлік-кадеттер партиялық блогына кіретін, көзқарастары үндес қазақ зиялы қауымының өкілдері Қазақстанды басқару органының құрамына кірді. Ә.Бөкейханов, М.Дулатов және М.Шоқаев бірігіп, Петроградтан 1917 жылдың 12 сәуірінде жазған “Алаш ұлына” (Қазақ газеті, 1917. № 87) мақаласында ақпан революциясының идеяларын қолдап, жаңа өзгерістерге сай қазақ халқына пайдасы тиетін нақты саяси қадамдар жасау қажеттілігін көтереді.

Алайда, 1917 жылдың шілде айында қазақ зиялылары жердің сатылуын қолдап, ұлт автономиясын мойындамайтын, діннің саясаттан бөлінуін құптамаған кадет партиясынан шығып, Алаш партиясын құруға кіріседі. Ә.Бөкейханов жерге жеке меншік құқығын беру үлкен қателік екенін атап айтады, себебі бұл қазақтар үшін тиімсіз, ұлтқа кесірін тигізетін, қазақтардың жерден айырылуына әкеліп соғады. Сонымен қатар мемлекеттік құрылысқа қатысты мәселелер бойынша да жаңа үкіметпен келіспейтінін көрсетеді. “Мен неге кадет партиясынан шықтым?” атты мақаласында осындай жәйттер жазылған[9]. Бұл кезеңде Ә.Бөкейханов мемлекет формасы, жергілікті бостандық негізі, құқық, дін ісі, билік және сот, ел қорғау, салық, жұмысшылар жағдайы, ғылым-білім, жер мәселесі деген он түрлі қоғамдық мәселе бойынша нақты концепцияны демократиялық үлгіде әзірлейді. Бұл концепция қазақ автономиясын жариялаған, елді президенттің билеуін қолдаған, жердің сатылмау принципін ұстанған Алаш партиясы бағдарламасына негіз болады. 1917 жылдың 21-26 шілдесі аралығында Орынборда өткен бірінші Жалпықазақ съезінде “Алаш” саяси партиясы құрылады, оның атқарушы комитеті сайланады. Оның жұмысына 6 облыстан – Ақмола, Семей, Торғай, Орал, Жетісу, Ферғана облыстары мен Бөкей ордасынан өкілдер қатысады.

Съезде А.Байтұрсынов пен М.Дулатов "автономиялы тәуелсіз қазақ мемлекетін құру" идеясын ұсынса, Ә.Бөкейханов "демократиялық, федеративтік және парламенттік Россия республикасының құрамындағы" қазақтың ұлттық-территориялық автономиясы болуын қолдады. Басым көпшілік Ә.Бөкейхановтың ұсынысын қолдайды.

Сондай-ақ, осы съезде бұрыннан айтылып келе жатқан саяси ұйым - "Алаш" партиясы құрылып, оның бағдарламасын жасау жөнінде қаулы қабылданды. Партияның бағдарлама жобасын Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Елдес Ғұмаров, Есенғали Тұрмұхамедов, Ғабдолхамит Жүндібаев, Ғазымбек Бірімжанов бірігіп жасады. Мемлекет қалпы, жергілікті бостандық, негізгі құқық, дін ісі, билік һәм сот, ел қорғау, салық, жұмысшылар, ғылым-білім үйрету, жер мәселесі деген он бөлімнен тұратын бағдарлама жобасы 1917 жылы 21 қарашада "Қазақ" газетінде жарияланды[10].

"Алаш" партиясы бағдарламасы жобасының негізгі мақсаты – Ресей федеративтік демократиялық республикасының құрамындағы қазақ автономиясын құру болды. Себебі сол кезеңдегі қалыптасқан жағдай бойынша Қазақстанның тәуелсіз ел болуы үшін қажетті шарттар әлі қалыптаспаған еді. Мәні жағынан “Алаш” реакциялық ұлтшыл емес, эволюциялық отаншыл партия еді, ол қазақ қоғамын бірте-бірте өзгерту жолын ұстанды. Ал дін саясаттан ажыратылып, мемлекет зайырлы принципке сүйенетін болуы тиіс деген саяси ұстаным негізделді.

Бағдарлама жобасына қысқаша тоқталатын болсақ, оның бірінші бөлімі "Мемлекет қалпы" деп аталды. Онда Ресей демократиялық, федеративті республика болуы тиіс деп атап көрсетіледі және демократия мен федерация ұғымдарына түсінік беріледі. Демократия - халық билігі, ал федерация өзара тең мемлекеттерге бірлесу. Әрқайсысы өз тізгінін өзі алып жүреді. Яғни, өзін-өзі басқаратын тең құқықты мемлекеттер одағы."Алаш" партиясы ұсынған бұл идеяда іргесі бөлек, ынтымағы бір дербес басқарылатын автономиялардан тұратын федеративті әрі демократиялық Ресей туралы қағида енгізілді.

Мемлекеттік құрылыс мәселесінде Үкімет басында - Құрылтай жиналысы, оның аралығында Құрылтай мен Мемлекеттік Дума белгілі бір мерзімге сайлаған Президент тұрды. Құрылтай жиналысы сессия түрінде жұмыс істеп, оның сессиялары арасында билік тұрақты орган Президенттің қолында болады. Ол халықты Құрылтай жиналысы мен Мемлекеттік Дума алдында жауапты Министрлер Кеңесі арқылы басқарады. Жоғары өкілді органның екі палаталы құрылымы - парламенттік республика ұсынылды, мемлекеттік құрылыс үшін билік бөлінісі идеясы енгізілді. Заң шығару Мемлекеттік Дума құзырында және атқарушы орган қызметіне бақылау жасау үшін депутаттық сауал салу құқығы бар. Жоба авторлары демократиялық сайлау жүйесін ұсынды. Депутаттар тегіс, тең, төте және құпия сайлаумен болады. Азаматтардың сайлау құқығы қан, дін, жыныс айырмашылығына қарамай, барлығының сайлау құқығын жүзеге асыру арқылы бекітіледі. Осы бөлімде бекітілген салықтың өкілді орган - Мемлекеттік Думаның келісімінсіз салынбауы да Алаш қайраткерлерінің заңсыздық пен озбырлыққа жол бермеуге ұмтылысынан көрсетеді.

Бағдарлама жобасының "Жергілікті бостандық" деп аталатын екінші бөлімінде қазақтар мекендейтін облыстарда тұратын барлық ұлттар үшін автономия құру туралы мәселе ең бірінші кезекке қойылады. Мұнда "Алаш" партиясының қазақтың би, болыс, ауылнайлары сияқты орындарда қызмет ететін адамдарының халыққа пайдалы да, адал қызмет ететін механизм жасау жөнінде және оны өмірге енгізу үшін күресетіндігі туралы да сөз болады. Заңды құқықтар мен бостандықтарды қатаң сақтауды мақсат тұтқан "Алаш" партиясы әлеуметтік-әділеттілік саясатын жүргізуге ұмтылды.

"Негізгі құқық" деп аталған үшінші бөлім демократия мен адамгершілікке негізделді. Республикада дінге, қанға қарамай, бар адам тең құқылы болуы, жиылыс пен қауым жасауға, жариялыққа, газет пен кітап бастыруға еркіндік берілуін қолдады. Заңсыз жолмен ешкімді өкімет адамдарының ұстамауы, сот сұрамай, билік айтылмай, тұтқын қылмауы, қылмысты болған адамға судья бар жерде 24 сағат ішінде, судьясыз жерде бір аптадан қалмай қамауға алу туралы санкция ұсыну адам құқығының кепілі. Әрі тергеу орындарының озбырлық әрекеттеріне қарсы бағытталған құқықтық кепілдігі. Азаматтардың табиғи және саяси құқықтарын қамтамасыз ететін мұндай тармақтар бұрын-соңды Ресейдің заңнамасында болмаған екен. "Алаш" қайраткерлері тұжырымдаған либералды демократиялық ұстанымдар өз уақытынан озық болды. Тәуелсіздік жылдары ғана олардың асқақ армандары қолданыс тауып, 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясында өз орнын мықтап тұрып алды.

"Дін ісі" атты төртінші тармақта мемлекеттің зайырлық негізін бекітудің қажеттігі бекітілген. Ар-ождан бостандығы мойындалып, әркім діни сенімі бойынша тең және еркін, діни сенімі бойынша астамшылық немесе дискриминацияға жол берілмейтіні айтылған. Әйелдерге күйеуге шығу құқығы беру, қалың малды жою, молдаларға 16 жасқа толмаған қыздар мен 18 жасқа толмаған ер балалардың некесін қиюына тиым салынды. Жесір дауы да сотта қаралуы тиіс болды. Мұсылмандық неке құқығының озық жақтары ескеріле отырып неке қию мен ажырасу, балаға ат қою мәселелерін молдаларға беру енгізілді.

"Билік һәм сот" деп аталатын бесінші бөлімде сот билігі және оның ішінде билер соты туралы айтылады. Билік пен соттың әр халықтың тұрмысы мен әдет-ғұрып ерекшеліктеріне қарай жүргізілуіне басты назар аударған жоба авторлары халыққа жат құқықтық нормаларды енгізуге қарсы. Құқықтық нормалар халықтың тұрмысы мен деңгейіне сәйкес болуы керек. Қала мен ауыл арасындағы айырмашылықты ескерген алаш қайраткерлері ауыл, болыс ішінде билік пен сот қазақ билерінің түрлі жиындарда сот істерін шешу кезінде басшылыққа алған дәстүрлі ереже жолымен атқарылғаны жөн деп бекітеді.

Сонымен қатар, би мен судьяның жергілікті халық тілін білуі, аралас халық тұратын жерлерде соттың тергеу-тексеруі мен шешімі сол жердегі көпшілік болып табылатын халық тілінде жүргізілуі, билер мен судьяның тергеусіз орнынан түспеуі, заң мен сот алдында барлық адамдардың тең болуы, құдайдан кейінгі ең күшті би мен судья болып танылып, барлық адам солардың үкімін мойындауы, сот шешімінің дереу орындалуы, ауыр қылмыстардың присяжный сотта қаралуы, олардың қазақтан алынуы және т.б. адам құқықтарын құрметтеудің нағыз демократиялық идеялары болып табылады.

Жобаның алтыншы тармағы ел қорғау мәселесіне арналған. Әскер жасына жеткендерді жергілікті жерлерде әскер ісіне үйрету және қызмет еткізу ұсынылды. Егемен ел болу үшін әскер жасақтау қажеттігін, әскерлік жасына жеткен жастар жерінде үйретіліп, жерінде қызмет ету, әскер табына бөлгенде туысқан табына қарай бөлу, әскерлік міндетін қазақ атты милиция түрінде атқару айтылады.

Жобаның жетінші бөлімі салыққа арналды. Салық салудың пропорционалды жүйесін енгізу ұсынылды: "Салық мал-ауқат, табысқа қарай байға-байша, кедейге-кедейше ғаділ жолмен таратылу". Бұл ізгі демократиялық қағида болатын. Көріп отырғанымыздай, әлеуметтік әділеттілік мәселесін алаш зиялылары ту етіп көтерді.

“Жұмысшылар” деп аталатын сегізінші тармақта еңбекшілердің құқығын заңмен қорғау қарастырылған. Қазақ жерінде завод-фабрикалардың аз болуы себепті жұмысшылар да аз, сондықтан «Алаш» партиясы жұмысшыларға қатысты социал-демократтардың меньшевик табының программасын жақтайтыны айтылған.

Тоғызыншы "Ғылым-білім үйрету" деп аталатын бөлімде тегін білім алуға баршаның құқығы болуы басты назарда. Мектептерде ана тілінде оқыту, қазақ мектептері мен университет ашу, үкіметтің оқу үрдісіне араласпауы, оқытушылардың сайланбалы болуы, кітапханалар ашу туралы ұсыныстар бар. Білім мен ғылым ісі қай заманда болмасын өзекті, қажетті, болашаққа бағытталған жауапты міндет. Мұны алаш қайраткерлері жете түсініп, келешектегі ұлттық мемлекеттің рухани негізі деп білді. Олардың өткен ғасырда айтқан ұсыныстары бүгінгі күнгі өткір мәселелердің де үстінен дөп түсіп тұр.

Соңғы, оныншы бөлімде қарастырылатыны “Жер мәселесі”. Құрылтай негізгі заң қабылдағанда жерден тиесілі үлесін алдымен жергілікті жұртқа берілуін, өлшеу нормасы жердің топырағы мен шаруашылық түріне қарай жасалу мәселесі қойылды. Жерді қазақтар жеке үй басына иеленбей, ауыл-аймақ, туысқан табына меншіктеп алу, жер заңында жер сату деген болмау, әркім өзі пайдалану керектігі де ескерілді. Ал бұрын қазақтардан алынып, бірақ мұжық қоныстанбаған жерді қазақтарға қайтару керектігі және орналасқан қазақ жеріне мұжық келмеуін ескеру баса айтылды. Үлестіруден артылған жер земства қолында болып, артық жерден халық саны өскен сайын тиісті сыбаға беру, егіншілікпен айналысатын Түркістанда жермен бірге су сыбағасы да кесіліп, өзара әділдік жолмен пайдалану қарастырылды.

Жер байлығы, кен-қазынасы, астығы, өзен-көлдер мен өзге де табиғат байлығы мемлекет меншігінде, билігі земства қолында болуы тиіс екендігі айрықша атап көрсетілген.

Бірінші жалпықазақ съезінде Алаш партиясын тұңғыш ұлттық саяси ұйым ретінде құрылды деп жариялау қазақ халқы үшін елеулі оқиға болды. Алаштықтар халық тағдырына тіке қатысты жалпыұлттық мәселелерді саяси күрестің күн тәртібіне қойды. Саяси күрестің түпкі мақсаты - қазақ халқын отарлық езгіден құтқару, жалпыұлттық мақсат-мүдделер негізінде тәуелсіз елге, ұлттық мемлекетке қол жеткізу болды. Аталған мақсат оқыған қазақ зиялыларынан тұратын жаңа саяси күш - Алаш қозғалысын ұлт-азаттық күрестің саяси сахнасына шығарып, оны қазақ даласындағы ең белді саяси партияға айналдырды.

1917 жылы желтоқсанның 5-13 аралығында Орынборда екінші Жалпықазақ съезі өтті. Онда бірауыздан мақұлдау нәтижесінде жаңа ұлттық-территориялық бірлік – “Алаш” құрылатындығы жарияланып, оның құрамына Бөкей ордасы, Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Әмудария, Каспий облыстары мен Алтай губерниясы кіретін болды. Алаш Орданың үкіметі құрылып, оның Орталық комитетін Ә. Бөкейханов басқаратыны бірауыздан мақұлданды. Екінші Жалпықазақ съезінің басты қорытындысы Уақытша халық кеңесі құрылып, оның құрамындағы 25 адамның 10-ы қазақ емес ұлт өкілдерінен сайланатын болып келісіледі. Кеңес бүкіл қазақ қоғамындағы атқару билігін қолына алатын болды. Арнайы тармақ бойынша съезд қаулы қабылдап, онда қазақтардың арасында тұратын басқа ұлт өкілдеріне азшылық құқығы берілетіндігі бекітілді. Алаштың барлық мекемелерінде барлық ұлттар мен ұлыстардың өкілдері пропорционалды түрде қызмет ететіндігі жарияланады. “Алаш” мемлекетінің “Алаш Орда” мемлекеті заң шығарушы билік тармағына тәуелді болды.

Алайда автономияның декларациясын қабылдау мәселесіне келгенде зиялы қауымның көзқарасында екі бағыт туындады. Бірі Жаһанша және Халел Досмұхамедовтер бастаған топ автономияны бірден жариялау қажеттігін ұсынды. Ал Ә. Бөкейханов, М. Дулатов, А. Байтұрсынов бастаған топ қазақы емес тұрғылықты халықтың пікірін анықтамайынша автономия жариялауды қоя тұру керектігін көрсетеді. Сонымен қатар, олардың ойынша, автономияны жариялау құқығы автономияның құрылтай жиналысында болып табылады. Осы мәселелер бойынша дауыс беруде қалыс қалғандар да болды, солардың бірі - М. Шоқай еді. Орын алған пікірталастың нәтижесінде Батыс және Шығыс Алаш Орда туындап, сәйкесінше олардың басында Ж.Досмұхамедов пен Ә.Бөкейханов тұрды.

1917 жылдың соңында Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына казақ қоғамынан депутаттар ұсыну сәтінде “Үш жүз” атты социалистік партия туындады. М. Қойгелдиевтің зертеулеріне сүйенсек, ол өзінің негізгі қарсыласы “Алашты” саяси аренадан ығыстыру үшін түрік-татар кауымдастығына, мұсылман қозғалысына сүйенген Ш.Әлжанов, М.Әйтпенов, К. Тоғысов сияқты қазақ азаматтарының құрған саяси ұйымы. Партияны құрушылардың бірі М. Әйтпенов: “Белгілі кадет Бөкейханов ашқан “Алаш” партиясының программасына қанағаттанбай қазақтар өз алдына “Үш жүз” атты социалист партиясын ашты. Партияның мақсаты федерацияны жақтау һәм түрік-татар қауымдарын біріктіру, Учредительное собраниеге жеке список кіргізу” деп газеттерге жеделхат жіберген екен[11].

Түрік-татар қауымдастығы мен мұсылман козғалысы басшылығынан қолдау таба алмаған “Үш жүз” енді “Алаштың” шын мәніндегі бақталасы большевиктер жағына шығады. 1918 жылғы 21 сәуірде В.И.Ленин мен И.В.Сталин атына жолдаған жеделхатында К. Тоғысов Батыс Сібір мен Дала өлкесінде “Совет үкіметінің платформасында тұрған және онымен қол ұстасып келе жатқан” “Үш жүз” деген қазақ социал-партиясы барын» және оның “Кадет Бөкейханов басқаратын буржуазиялық “Алаш” партиясына қарсы” екендігін білдіреді. К. Тоғысов жеделхаттың артын ала Сталинмен телеграф арқылы сөйлесіп, “Алашпен” күресте өздерін қолдауды өтінген.

Таптық емес, ұлттық негізде мемлекет құру ниетіндегі “Алаш” партиясына қарсы И. Сталинді К.Тоғысов ұсынысы қызықтырады. И.Сталин тез арада Ә.Жанелдинмен телефон арқылы сөйлесіп, “Үш жүз” партиясына қолдау жасауды тапсырады. Алайда, Құрылтай сайлауына қатысқан кезде ешбір әлеуметтік негізі жоқ, бағдарламасы халыққа түсініксіз, социалистік идеологияға бас ұрған “Үш жүз” партиясы халықтың дауысына ие бола алмай, ойсырай жеңіледі. Бұл саяси тартысқа тоқталып отырған себебіміз, сол кезеңдегі қазақ зиялыларының ұлттық мемлекет құру ісінде екіге жарылып, бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығара алмауын көрсету, өткен тарихтан сабақ ала білу. Идеологиялар мен түрлі ағымдар көп, ал ұлт мұраты, тәуелсіз ел болу мақсаты біреу ғана.

1918 жылғы 5 қаңтарда Бүкілресейлік Құрылтай жиналысының күшпен таратылуы “Алаш” автономиясын құру ісінің болашағы бұлыңғыр екенін көрсетті. Құрылтай таратылған соң Алашордашылар менбольшевиктер арасындағы қайшылық ушықты. “Алаш” партиясына біріккен ұлт зиялылары большевиктерді қазаққа жат саяси идеологияны әкелуші сыртқы күш деп қараса, большевиктер Алашты ұлтшыл, феодалдар мен буржуазияның таптық мүддесін қорғаған контрреволюциялық күш деп санады. Сол жылы көктемде басталған азамат соғысы қазақ қоғамын екіге жарған сына іспетті болды, ұлт зиялылары мемлекеттік құрылыс түрін таңдауда ұлттық және кеңестік бағыт ұстанды.

1917 жылдың күзіне қарай Батыс майдан, Балтық флоты, Қазан, Сібір және Түркістан әскери округының әскерлері большевиктердің ықпалына ұшырайды, сонымен бірге “жер - шаруаларға, завод-фабрикалар - жұмысшыларға, езілген халықтарға - ұлттық теңдік” сарынындағы лениндік төңкерісшіл ұрандарға халық қапыдай сенді, Уақытша үкіметтің жергілікті әкімдеріне бағынудан, алым-салық төлеуден бас тартты. Олар билікті Кеңестердің қолына беруді талап етіп, ұлттық мемлекет құру үшін күресіп жүрген алаш зиялыларына да алабөтен қарай бастады.

Осыған орай Алаш Орда үкіметі Сібірдегі Кеңестер билігін құлату нәтижесінде туындаған Сібір автономиясымен қысқа уақыт байланыс орнатып, одақтасуға талпынады. Бұл саяси қадамға Алаш Орданың РСФСР өкіметімен келіссөз жүргізуге тырысқан іс-әрекеттерінің де нәтижесіздігі ықпал етті. Сібірмен бірігіп автономия құрудың тиімді жақтарын Ә. Бөкейханов 1917 жылғы 21 қарашада жазған “Жалпы Сібір сиезі” атты мақаласында былай деп көрсетеді: “ Сібір автономиясына қазақтың қосылу-қосылмауы екі айырылған соң біз 9 өкіл кеңесіп, Сібір сиезінде мынаны айттық: «Сібір автономия болсын, біздің қазақ ұлты уақытша Сібірге қосылады». Біздің бұл пікірімізге өзге бұратаналар да, бурят, якут қосылды. Сонымен Сібір автономиясының негізгі законына өз алды бір бап жазылмақ. Қазақ ұлты һәм Сібірде қоныс қылған жерлі жұрт. Сібір автономиясына уақытша қосылады. Өздері біз енді бөлініп, өз алдымызға автономия боламыз деген күні босап, автономия болады деп.

Биыл жаздай болған комитет сайлаулары біздің қазақ өзін-өзі билегенде істеген істерін көрсетіп тұр: іс атқаратын азаматтың аздығын, жалпы жұрттың қараңғылығын. Біз ойладық, әуелі Сібірге сүйеніп, тасмалдап, жалғасып, көшіп кетелік, жіп жалғап зор мемлекет көрмеуінен құтылып-ап отау болып, соңынан бөлінелік деп.

Қазақ болып автономия боламыз десек, алдымызда шешуі қиын бір жұмбақ бар. Орал, Торғай, Ақмола, Семейде көп мұжық бізбен қоныстас. Бұл облыстарда мұжық пен қазақ қым-қиғаш аралас. Мұжықпен аралас қазақты тастап, ылғи қазақ болып шығамыз десек, қазақ орыста қалады. Қазақты бұл жерден көшіріп аламыз десек, бұл қазақ ата қонысынан көшпес. Көшсе, ақылсыздық болады. Қазақ жерінін ең жақсысы осы мұжықпен аралас отырған жер. Түбінде қазақ ұлты бір автономия бола қалса, іштегі орысты ала кетеміз бе деген үміт. Біздің қазақ ұлтының автономиясы енді тұрмыс халде туысқан автономиясы болар емес, жерге байлаулы автономия болмақ”[12].

Ал автономияны Түркістанмен қосылуға қарсы болуын ол: "Автономия болу өз алды мемлекет болу. Мемлекет болып іс атқару оңай емес. Біздің қазақ іс атқаратын азаматқа жұтап отырған болса, біздің жалпы қазақ қараңғы соқыр болса, Түркістан халқының қараңғылық һәм жәбір адамы жоқтығы бізден он есе артық. Қазақ Түркістанмен бірге автономия болса, автономия арбасына түйемен есекті пар жеккен болады. Бұл арбаға мініп, біз қайда барамыз?"[13].

1917 жылғы 7-15 желтоқсан аралығында Томскіде төтенше жалпысібірлік съезд өтіп, онда Сібір үкіметі Г.Н. Потанин басқарған Сібір облыстық советі құрылды. Облыстық совет екінші жалпықазақ съезінің Алашорданы құру туралы шешімін қолдап, Совет өкіметін мойындамау жөнінде қаулы қабылдайды. Бірақ Сібір думасының өмірі ұзаққа созылмады. 1918 жылғы 26 қаңтарда Томск советі Президиумының жарлығымен Сібір думасы таратылып, оның басшылығының бір бөлігі тұтқындалады.

Өз кезегінде Ә. Бөкейханов Қазан төңкерісі нәтижесінде билік басына келген, Азамат соғысына түрткі болған большевиктер партиясының саясатын, В.И. Лениннің саяси курсын қабылдамайтындығын ашық айтты. Осындай қайтпас қайсар мінезі мен берік саяси ұстанымы үшін оның өзі де, ұлттық мемлекет идеясын ту еткен қасындағы жанындағы үзеңгілес серіктері де Кеңестік билік тарапынан саяси қуғын-сүргінге ұшырайды.

А. Байтұрсынов1917 жылғы ақпанда Николай ІІ патшаны тақтан тайдырған Ақпан төңкерісі мен оның орнына келген Уақытша үкіметті құлатқан большевиктердің Қазан төңкерісіне қазақ халқының қатынасын теориялық тұрғыдан дәл тұжырымдап берген еді: "Қазақтарға ақпан революциясы қаншалықты түсінікті болса, Қазан (әлеуметтік) революциясы оларға соншалықты түсініксіз көрінді. Олар алғашқы революцияны қандай қуанышпен қабыл алса, тура сондай үреймен екіншісін қарсы алуға мәжбүр болды. Қазақ халқымен таныс адамдар үшін қазақтардың бұл революцияға деген мұндай қатынасы әбден табиғи және түсінікті болатын. Алғашқы революцияны қазақтар тура түсініп, қуанышпен қарсы алса, ол біріншіден, бұл революцияның оларды патша өкіметінің қанауы мен зорлығынан құтқаруында, екіншіден, олардың өзімізді өзіміз басқарсақ деген ескі үмітін нығайта түсуінде еді", - деп жазды[14].

Сонымен қатар, “Қазақ” газетін 1918 жылғы 30-маусымдағы№ 262 санында жарияланған “Аттан, алаш азаматы” атты мақалада Қазан төңкерісіне қарсы идея айқын көрінеді: “...Жауың кім? Жауың большевик. Большевиктің тұқымы құрымаса Ресей мемлекетінде тыныштық болмақшы емес. Өз тізгінім өзіме, жұрт боламын десең атқа мін, қолыңа қару-жарақ алып, большевикке қарсы шығып, өзіңнің ерлігіңді іспен көрсет.

...Большевик дегендер кешегі байлардың есігінде жүрген, шандыры созылған өңшең малай... Ортақ жау - большевикке қарсы жорыққа аттану кеудесінде жаны, денесінде бабалары түріктің титтей қаны болған алаш азаматына парыз”[15].

Қазан төңкерісіне қазақтардың үрке қарауын алаштықтар қазақ қоғамында капиталистік қатынастардың жоқтығымен, соған сай таптық жіктелудің әлсіздігімен байланыстырды. Бұл ұлттық еркіндік, осы жолда ұлттық тұтастық идеологиясын ұстанған қайраткердің көзқарасы еді және ол сол тарихи кезеңдегі қоғамдық-саяси шынайылықтан алыс емес еді. Сондай-ақ, осынау қоғамдық пікірді білдіру арқылы ол большевиктік билік пен ұлт-азаттық қозғалыс арасындағы айырмашылықты дәл белгілеп берген еді. Бірақ В.И. Ленин бастаған большевиктік билік Алаш қайраткерлерінің пікірімен есептеспеді.

К. Нұрпейісов өзінің зерттеуінде Совет өкіметінің де Алашорда жетекшілерімен келіссөз жүргізу барысында екіжүзділік танытқанын көрсетеді: “бұған оның атынан Далалық Қазақ өлкесінің төтенше комиссары болып тағайындалған Ә.Жанкелдинге 1918 жылы мамырдың 14-інде ұлт істері жөніндегі халық комиссариатының таптық негіздегі Қазақ автономиясын құру мақсатымен Бүкілқазақстандық советтер съезін шақыру міндетін жүктеуі дәлел. Қазан төңкерісі қарсаңында большевиктер атынан "Ұлттардың өзін өзі билеу құқын" уағыздап келген Лениннің пролетариат диктатурасы орнаған соң бұрынғы айтқанынан бас тартып, оны "Еңбекшілердің өзін өзі билеуі" ұранымен алмастырғанының, басқа сөзбен айтқанда ұлттық-мемлекеттік құрылыста таптық принципті бірінші кезекке қойғандығының көрінісі болды. Сондықтан да Орталық Совет үкіметі қазақ халқының ұзақ жылдарға созылған ұлт-азаттық күресінің нәтижесінде дүниеге келген Алаш автономиясы мен Алашорда үкіметін іс жүзінде мойындамады, сол сияқты Орта Азияның жергілікті халықтарының заңды мемлекеттігі болған, 1917жылы желтоқсанның 10-да Қоқан қаласында өткен төртінші жалпымұсылмандық құрылтайда жарияланған Түркістан (Қоқан) автономиясын 1918 жылдың ақпанында қарулы күш жұмсап талқандады[16].

Түркістандағы саяси билік пен әскери күш Кеңес үкіметінің қолына шоғырландырылды. Қарулы күшпен талқандалған Түркістан автономиясы өлкедегі ең өзекті мәселе – жергілікті халықтардың өзін-өзі билеу құқығын алға қойып, шешуге тырысқан саяси түзілім еді. Яғни, М.Шоқаев сынды саяси қайраткердің бастауымен жүргізіліп, бағы баянсыз болған Түркістандағы қазақ жұртының саяси тәуелсіздікке ұмтылуының жарқын көрінісі болды.

1918 жылдың жазына қарай азамат соғысы кең етек жайды. Оған шетелдік империалистік мемлекеттердің Совет өкіметін құлату мақсатымен интервенция жасап, революцияға қарсы күштермен одақтасуы себеп болды. Көп кешікпей совет өкіметі құлатылған Россияның Қазакстанға жақын кейбір қалаларында советтік билікке қарсы бағытталған және Антанта елдерінің қолдауына сүйенген үкіметтер құрылды. Олардың қатарында 1918 жылғы маусымда Самара қаласында құрылған Құрылтай жиналысы мүшелерінің комитеті, Омбыда құрылған уақытша Сібір үкіметі, Уақытша бүкілроссиялық үкімет саналған "Уфа директориясы" болды.

Азамат соғысының бастапқы үш айында Алашорда үкіметі автономияны басқару, жер пайдалану тәртібі, салық, сот, дін, әскер істері жөнінде көптеген қаулы-қарарлар қабылдады. Алашорда қабылдаған алғашқы заңдық мәні бар маңызды құжат 1918 жылы маусымнын 24-інде Ә.Бөкейханов, М.Тынышбаев және Х.Ғаббасов қол қойған "Алаш автономиясының территориясында уақытша жер пайдалану тәртібі" деген қаулы болды. Онда Бүкілроссиялық құрылтай жиналысы жер туралы заң қабылданғанша Қазақстанда жерге деген жеке меншіктің жойылатыны, жер-су байлықтарын пайдалану Алашорданың рұқсатымен ғана болатындығы, қазақтар мен орыстар арасындағы жер дауын жергілікті өзін-өзі билейтін земстволық органдар шешетіндігі айтылып, жер пайдалануға байланысты басқа мәселелерді шешудің тәртібі көрсетілді. Алайда Сібір үкіметі тарапынан да, Орынбор мен Орал қалаларындағы әскери үкіметтер тарапынан да оларды қолдауға бағытталған ешбір әрекет жасалмады.

1918 жылы қыркүйекте құрылған “Уақытша жалпыресейлік үкімет” ретінде танылған Уфа директориясы 1918 жылы 4 қарашада Алаш Орданы тарату туралы шешім шығарады. Ал ақ гвардияшылардың негізгі күшінің басшысы адмирал Колчак тарапынан Алашордаға сенімсіздік білдіріліп, жау ретінде карау Алаш қайраткерлерінің өз одақтастарына деген сенімін өшіріп, жаңа күрес жолдарын іздестіруге итермеледі. Бұл өз кезегінде Алаш басшыларының большевиктермен ымыраға келіп, оларға қосылу туралы саяси шешім қабылдауына ықпал етті. Бірақ та аумалы төкпелі азамат соғысы жылдары бұл әрекет те оңайға түспеді. Ел екіге жарылып, дел-сал болған шақта түсініспеушіліктің салдарынан Торғай қазақтарының ұлт-азаттық көтерілісі жетекшісі А. Иманов пен қызыл көтерілісшілер басшысы, Қостанай уездік кеңесінің төрағасы Л. Таранның Торғайда өлтірілуі Алашордашылардың арандатуы деп көрсетілді. Ақтар мен қызылдардың арасында ымыра таппаған Алаш қайраткерлерін біресе ақтар, біресе қызылдар тұтқынға алып, екі жаққа да сенімсіз саяси күшке айналды.

1919 жылы 27 қазанда Қазревкомның кеңейтілген мәжілісі өтіп, ол Қазақстандағы азамат соғысының аяқталуымен тұспа тұс келді, бірақ қызылдарға қарсы күрескен қазақтар мен Алаш қайраткерлеріне кешірім жасау мәселесі қаралмады. Сол жылы 4 қарашада Түркістан майданының революциялық соғыс кеңесі Совет екіметіне тікелей және жанама түрде қарсы күресіп келген барлық қазақтарға тиісті шарттар орындалған жағдайда толық кешірім жасау туралы қаулы қабылдады. Ал Қазревком 31 қарашада ғана Түркістан майданының революциялық соғыс советіне Алашордаға кешірім жасау және оны жүзеге асыру шарттары жөнінде өтініш білдіру туралы қарар қабылдады.

Кешірім жасалғанымен, Алаш қайраткерлеріне деген сенімсіздік жойылмады. 1920 жылы 5 наурызда Қазревком Алашорданы тарату туралы қаулы қабылдап, онда совет өкіметі мықтап орныққанша Алашорданың жауапты жетекшілерін халықтан оқшаулау, меншіктерін есепке алу, оларды ревком мүшелігі мен жауапты кеңестік қызметтерге ұсынбау туралы шешім шығарылды... Алашорда кезеңіндегі атқарған қызметтері мен ұлт-азаттық идеялары үшін қазақ зиялы қауымы келешекте де қуғын-сүргінге ұшырап, репрессия жылдары атылып кетті...

Алаштықтардың ұлттық мемлекеттік құру жолындағы күресін зерттеуші отандық тарихшылар мынадай ғылыми тұжырымдар жасайды: 1) Совет басшылығы қазақ халқына 1918 жылғы көктемде уәде еткен советтік негіздегі автономиядан басқа мемлекеттіктің өзге түрін беруден бас тартты. 2) Азамат соғысының тәжірибесі Алашорданың ұлттық-мемлекеттік құрылыс мәселесінде басқа шешімге (советтік автономиядан басқа) қол жеткізу мүмкін еместігін көрсетті. 3) Соғыс барысында ақтар да, қызылдар да Алашордамен қарым-қатынас мәселесіне тек қана соғыс тағдырын шешуге әсер етуі мүмкін фактор ретінде қарады[17].

Қорыта айтсақ, Ә. Бөкейханов, М. Дулатов,А. Байтұрсынов бастаған қазақ ұлтының бетке ұстар саяси тұлғаларының қоғамдық қызметінсіз Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің өмірге келуі мүмкін емес те еді. Алаш қозғалысы жетекшілерінің өзгелермен терезесі тең автономия туралы идеялары тар таптық саяси шеңбермен шектелген жоқ, олар ұлттық мемлекет құру мұратын әйгілі 1905 жылғы патша самодержавиесіне қарсы петицияны ұйымдастырудан бастап, Алаштың Жалпықазақтық съездеріне дейінгі аралықта қазақ жерін талаған ресейлік отаршылдық жүйені құрту, патшалық самодержавиені жою, монархиялық басқаруды республикамен алмастыру, Ресей құрамында болса да өзгелермен терезесі тең автономияға ие болу арқылы саяси жүйені түбірімен өзгертуге бағытталған асқақ саяси идеяны ұстанды. Сол кезеңдегі қоғамдық санада ақиқат жол болып көрінген тап күресін мүмкіндігінше қантөгіссіз, бейбіт жүзеге асыруды ұсынды.

Алаш партиясы ұлттық саяси күш ретінде Алашорда үкіметін құрып және Алаш автономиясын жариялап, тәуелсіз қазақ мемлекетін құруды көкседі. Тағдырлары қайғылы аяқталғанына қарамастан, Алаш қайраткерлері елі мен жерінің, қазақ ұлтының қамын жеп, оның жарқын болашағы үшін күресті. Олардың идеялық мұрасы саяси санасы толыққан, тәуелсіздік идеясын ту еткен бүгінгі ұрпаққа аманат, атқарған ерен істері өнегелі өсиет, ал ардақты Алаш азаматтарының есімдері халқымыздың жадында мәңгі сақталады.

Әдебиет тізімі

Назарбаев Н. Тарих толқынында. -Алматы: Атамұра, 1999. -296 б.
Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. –Алматы, 1992. –Б. 18.
Құл-Мұхаммед М. Алаш қайраткерлері саяси-құқықтық көзқарастарының эволюциясы. -Алматы: Ата мұра, 1998. -360 б. –Б. 33.
Тайшыбай З. “Қарқаралы петициясы” туралы ақиқат // Ақиқат. -2003. -№ 8. –Б. 80-82.
Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. (Көмекші оқу құралы). Алматы: Санат, 1995. -368 б. –Б. 98-99.
Н.Әшкеева. Әлихан Бөкейханов саясат сардары // Саясат. 2002. № 3-4.
Алаш қозғалысы.Құжаттар мен материалдар жинағы. Сәуір 1901 ж. - желтоқсан 1917 ж.Құрастырушылар:Қ.С. Алдажұманов, А.С. Зұлқашева, М.Қ. Қойгелдиев, К. Нұрпейіс, С.К. Рүстемов, Е. Сайлаубай, Ш.Б. Тілеубаев, Е.В. Чиликова. -Алматы: «Алаш», 2004. -Т. 1. -552 бет. -Б. 132-133
Кенжебаев Б. Қазақ баспасөзінің тарихынан мәліметтер. -Алматы, 1956, -Б. 26-30.
Бөкейханов Ә., Шығармалар, А., 1994, 375 б.
Алаш қозғалысы.Құжаттар мен материалдар жинағы. Сәуір 1901 ж. - желтоқсан 1917 ж.Құрастырушылар:Қ.С. Алдажұманов, А.С. Зұлқашева, М.Қ. Қойгелдиев, К. Нұрпейіс, С.К. Рүстемов, Е. Сайлаубай, Ш.Б. Тілеубаев, Е.В. Чиликова. -Алматы: «Алаш», 2004. -Т. 1. -552 бет. -Б. 438-441.
Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. (Көмекші оқу құралы). Алматы: Санат, 1995. -368 б. –Б. 319.
Алаш қозғалысы.Құжаттар мен материалдар жинағы. Сәуір 1901 ж. - желтоқсан 1917 ж.Құрастырушылар:Қ.С. Алдажұманов, А.С. Зұлқашева, М.Қ. Қойгелдиев, К. Нұрпейіс, С.К. Рүстемов, Е. Сайлаубай, Ш.Б. Тілеубаев, Е.В. Чиликова. -Алматы: «Алаш», 2004. -Т. 1. -552 бет. -Б. 468-469.
Сонда, -Б. 469.
Байтұрсынов А. Ақ жол. –А., 1991.
Құл-Мұхаммед М. Алаш қайраткерлері саяси-құқықтық көзқарастарының эволюциясы. -Алматы: Ата мұра, 1998. –Б. 163
Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. –Алматы: Ататек, 1995. -256 б. -Б. 162.
Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. -Алматы, 1995. -Б. 209.

[1] Назарбаев Н. Тарих толқынында. -Алматы: Атамұра, 1999. -296 б.

[2] Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. –Алматы, 1992. –Б. 18.

[3] Құл-Мұхаммед М. Алаш қайраткерлері саяси-құқықтық көзқарастарының эволюциясы. -Алматы: Ата мұра, 1998. -360 б. –Б. 33.

[4] Тайшыбай З. “Қарқаралы петициясы” туралы ақиқат // Ақиқат. -2003. -№ 8. –Б. 80-82.

[5] Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. (Көмекші оқу құралы). Алматы: Санат, 1995. -368 б. –Б. 98-99.

[6] Н.Әшкеева. Әлихан Бөкейханов саясат сардары // Саясат. 2002. № 3-4.

[7] Алаш қозғалысы.Құжаттар мен материалдар жинағы. Сәуір 1901 ж. - желтоқсан 1917 ж.Құрастырушылар:Қ.С. Алдажұманов, А.С. Зұлқашева, М.Қ. Қойгелдиев, К. Нұрпейіс, С.К. Рүстемов, Е. Сайлаубай, Ш.Б. Тілеубаев, Е.В. Чиликова. -Алматы: «Алаш», 2004. -Т. 1. -552 бет. -Б. 132-133

[8] Кенжебаев Б. Қазақ баспасөзінің тарихынан мәліметтер. -Алматы, 1956, -Б. 26-30.

[9] Бөкейханов Ә., Шығармалар, А., 1994, 375 б.

[10] Алаш қозғалысы.Құжаттар мен материалдар жинағы. Сәуір 1901 ж. - желтоқсан 1917 ж.Құрастырушылар:Қ.С. Алдажұманов, А.С. Зұлқашева, М.Қ. Қойгелдиев, К. Нұрпейіс, С.К. Рүстемов, Е. Сайлаубай, Ш.Б. Тілеубаев, Е.В. Чиликова. -Алматы: «Алаш», 2004. -Т. 1. -552 бет. -Б. 438-441.

[11] Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. (Көмекші оқу құралы). Алматы: Санат, 1995. -368 б. –Б. 319.

[12] Алаш қозғалысы.Құжаттар мен материалдар жинағы. Сәуір 1901 ж. - желтоқсан 1917 ж.Құрастырушылар:Қ.С. Алдажұманов, А.С. Зұлқашева, М.Қ. Қойгелдиев, К. Нұрпейіс, С.К. Рүстемов, Е. Сайлаубай, Ш.Б. Тілеубаев, Е.В. Чиликова. -Алматы: «Алаш», 2004. -Т. 1. -552 бет. -Б. 468-469.

[13] Сонда, -Б. 469.

[14] Байтұрсынов А. Ақ жол. –А., 1991.

[15] Құл-Мұхаммед М. Алаш қайраткерлері саяси-құқықтық көзқарастарының эволюциясы. -Алматы: Ата мұра, 1998. –Б. 163.

[16] Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. –Алматы: Ататек, 1995. -256 б. -Б. 162.

[17] Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. -Алматы, 1995. -Б. 209.

Алмас Балкеев

Президент Жолдауы – дамудың тірегі

sarap — Fri, 28 Nov 2014 16:05:26 +0600

Президент Жолдауы Қазақстан халқының және билігінің алдындағы шешілуге тиісті мақсат-міндеттер, жоспарлар мен шаралар. Олар қоғамның өзгеруіне байланысты өзгеріп отыруы міндетті. Ғылыми негізделген, осындай нақты міндеттерді шешу жоспарлары бар мемлекеттер ғана ойдағыдай дамуға қол жеткізеді. Оны әлемдік тәжірибе үнемі дәлелдеп келеді. Қазақстан осындай мемлекет. Елбасының көрегендігі арқасында аз уақытта толағай табыстарға жетіп келеміз.

Президент Н.Ә.Назарбаев 2015 жылға арналған Қазақстан халқына Жолдауын ағымдағы жылдың 11 қарашасында жасады. Бұрынғы Жолдаулардан қарағанда осы «Нұрлы жол – болашаққа бастар жол» Жолдауы ертерек жарияланды. Оның себебі Елбасы айтқандай әлемдік дағдарыстардың, түрлі сын-қауіптер мен қайшылықтардың Қазақстанға ықпалының күшея түсуі. Дағдарыстардың алдын алу, елдің қалыпты экономикалық даму үрдісін сақтау, Қазақстан халқының материалдық әл-ауқатының нашарлап кетуіне жол бермеуді биылғы Жолдау бірінші кезекке қояды. Елбасы Қазақстан экономикасының дағдарыстық ахуалда дамуының стратегиясын белгілеп беріп отыр.

Ашық қоғам орнатқан Қазақстанға әлемдегі негізгі өзгерістер тікелей әсерлерін тигізеді. Ол әсерлер біркелкі болмайды. Кейбір қауіптер біздің экономикалық дамуымыз бен саяси ахуалымызға өзінің негативті салдарларын тигізеді. Олар әлемдік геосаясаттағы тектоникалық өзгерістерге байланысты жүреді. Бүгінде әлемдік геосаяси тепе-теңдіктің өзгеруіне Ирактағы, Сириядағы, Ливиядағы, Израилдегі соғыстар Таяу Шығыста исламдық радикалистік күштердің Ислам мемлекетін құру әрекеті ерекше әсер етуде. Қазақстанға бұл өзгерістер терроризммен, діни экстремизмнің қаупінің күшеюімен ықпал етеді. Сондықтан қазіргі заманда тастүйін, етек-жеңін жинаған мемлекет құрып өмір сүру дұрыс. Әрбір мемлекет өз мүддесін ойлап, өз мақсаттарын іске асыруды көксейді. Қазақстанның мақсаты айқын. Біз мемлекеттілігімізді нығайтып «Мәңгілік Ел» идеясын іске асыруға тиістіміз. Ол үшін барлық қазақстандықтардың бай-қуатты өмір сүруі қамтамасыз етілуі маңызды. Сонда ғана билік пен халық бірігіп топтасады.

Дағдарыстық үрдістер Қазақстанның ішкі дамуынан шығып отырған жоқ. Оның басты себебі әлемдік экономикалық тәртіптердің өзгеруі, әлемдік экономикадағы ахуалдың нашарлауы. Нақты айтсақ әлемдік нарықтағы мұнай, газ, түсті металдар бағасының арзандай бастауы. Соңғы 7-8 айда, мысалы, мұнайдың әлемдік нарықтағы құны 1 бареллге 130 АҚШ долларынан 77 долларға дейін құлдырады. АҚШ пен Сауд Арабиясы келісіп Ресейге қысым көрсету мақсатында осындай шараларға барып отыр. Бюджетінің қомақты мөлшерін мұнай, газ сатудан жинақтайтын Қазақстан мемлекеті үшін де бұл жағдай ауыр шығын. Сондықтан Елбасы Қазақстанда шикізатқа тәуелді болудан алып шығатын жаңа экономикалық саясат ұсынып отыр. Жолдауда белгіленген міндеттерді шеше отыра Қазақстан постиндустриалдық экономика жасай алады. Осылай болғанда еліміз «Қазақстан 2050 Стратегиясында» күн тәртібіне қойған әлемдегі бәсекеге қабілетті 30 мемлекеттің қатарына қосылу міндетін шешуде елеулі қадамдар жасайды..

Биылғы Жолдау былтырғы Жолдаудың логикалық және мақсаттық жалғасы. Екі құжат та «Қазақстан-2050» Стратегиясын орындауға жұмылдырады.

Мақсат – қазақстандықтардың әл-ауқатын жақсарту, өмір сапасын күшейту. Жаңа экономикалық саясат осы негізгі мақсатты шешу жолын көрсетіп отыр. Ол жол Қазақстанда мұнай-газ секторынан түсетін пайдаға тәуелділіктен алып шығу. Сондықтан постиндустриалдық қоғамды қалыптастыратын үдемелі – индустриалды инновациялық даму бағдарламасын белсенді жүргізу саясаты жалғаспақ. Соңғы 5 жылда осы ҮИИД бағдарламасы ауқымында 800 жаңа кәсіпорындар іске қосылып жүздеген мыңдай жаңа жұмыс орындары ашылғаны белгілі. Алдағы бес жылдықта осы шаруаға 100-ден астам елдің шетелдік компаниялары 40 млрд. доллардай ақша салмақ. Бұл 6 трлн. теңге Қазақстанды тауар өндіруші елге айналдырып, экономикадағы құрылымдық өзгерістердің белсенді жүруін қамтамасыз етеді.

Алдағы 3 жылға келетін болсақ. Бұл кезеңдегі міндеттер тіптен нақтыланды. Жолдауда айтылған жаңа экономикалық саясатты орындауға жалпы көлемі 24 млрд. доллар қаржы жұмсалады. Оның 9 млрд. долларын халықаралық финанс ұйымдары береді. 9 млрд. доллар Қазақстанның Ұлттық қорынан бөлінсе, 6 млрд. долларды Үкімет қазір беріп отыр. Бұл қаржы Үкіметке, жергілікті әкімшіліктерге нақты жобаларды орындауға бөлінді. «Нұр Отан» партиясының бақылау комиссияларымен құқық қорғау ұйымдары осы қаржының жоспарланған жобаларға ғана жұмсалуын, талан-таржыға түспеуін қатаң бақылайды.

Мақсат халықтың өмір сүруін жақсарта беру. Бұл істе қомақты табыстар бар. Мысалы, жиынтық ішкі өнім (ЖІӨ)1991-2014 жылдарп арасында 2400 доллардан 13,5 мың долларға дейін өсті. 2020 жыға қарай бұл көрсеткішті 25 мың долларға жеткізу жоспарлануда. Қазақстан халқының табысы орташа елдерден озды. Қазір еліміз дамыған елдер қатарына өту міндеттерін шешуге кірісті.

Жаһандаған әлемде ешбір мемлекет экономикалық дағдарыстардан тыс қала алмайды. Сондықтан 2007-2009 жылдардан кейін қайталанған әлемдік экономикалық дағдарыстың жаңа кезеңіне жауап беретін шараларды белгілеу керек деп есептейді Елбасы. Өзгерген өмірге, жаңарған қоғамға сәйкес Қазақстан басшылығы ұстанған саяси, экономикалық және әлеуметтік басымдылықтар да өзгеріп отыруы заңдылық. Алайда, Қазақстан өзінің түпкілікті мақсаттарын, яғни демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет орнату міндеттерін шешумен ұдайы айналысады. Қазақстанның экономикасы мен қаржысы осы конституциялық мақсаттарға қызмет етеді. Дағдарыстарды жеңу Қазақстан мемлекетін күшейте беретіндігі шындық.

Кезінде Президенттің тікелей нұсқауымен мұнай, түсті металдар сатудан тапқан пайданы жинақтайтын Ұлттық қор құралған болатын. Бұл қордың қазіргі активтері шамамен 100 млрд. АҚШ доллары көлемінде. 2007-2009 жылдардағы дағдарыс кезеңінде бұл қордан 10 млрд. доллар қаржы дағдарысқа қарсы шараларға жұмсалған болатын. Ал, қазір 3 жылда 3 млрд. доллардан антидағдарыстық шаралар мен елдің индустриалды-инновациялық дамуына жұмсау межеленіп отыр. 9 млрд. доллар қаржы экономиканы ары қарай өзгертуге бағытталады. Бұл шаралар болашаққа қызмет етеді. Нақтылап айтсақ негізінен инфрақұрылымдық өзгерістерге әкелуге тиісті. Транспорт, энергетика, орта және шағын бизнес, әлеуметтік сала қосымша қаржыландырылады. Бұлардың барлығы ешқайда кетпейтін, елде қалатын байлықтар. Яғни Жолдауда көрсетілген нақты тапсырмаларды орындау нақты жаңа игіліктерді өмірге әкеледі деп күтілуде.

Президент Жолдауында Үкіметке 14 нақты тапсырма берілген. 1. Шағын, орта және ірі бизнесті қолдауға 100 млрд. теңге. Бұл ақша орта таптың қалыптасуына көмектеседі. Қазір 20 пайыздан асқан орта тап келешекте 50 пайыз болады.

2. Банк секторын сауықтыру үшін. Проблемалаы несиелер қорын капиталдандыруға 250 млрд. теңге. Бұл дегеніміз елдегі банк жүйесін дағдарыстық жағдайдан алып шығуға көмектесу, елдің қаржы жүйесін жаңаландыру болмақ.

3. Мұнай-химия технопаркі, Қорғас-Шығыс қақпасы арнай экономикалық аймақтарды дамыту, жаңа инвестициялар тартуға – 81 млрд. теңге. Бұл дегеніміз жаңа индустриалды инфрақұрылымның үлгісін жасау деген сөз.

4. ЭКСПО-2017 кешенді құрылысына – 40 млрд. теңге. Жаңа кешен Астананың көркін толықтырып, бүткіл Қазақстан халқына мәдени, әлеуметтік қызметтер көрсетпек.

5. Астана әуе жайын кешенді жаңартуға 29 млрд. теңге. Әуе жайдың өткізу қабілетін жылына 7,1 млн. адамға жеткізу.

6. Ішкі және стратегиялық жолдарды жөндеу және салу. Астана-Алматы, Астана-Өскемен, Астана-Ақтөбе-Атырау, Алматы-Өскемен, Қарағанды-Жезқазған-Қызылорда жолдарын сапалы жөндеу қосымша 200 мың жұмыс орнын ашуға көмектеседі. Жолдауда жол құрлысын дамытудың мультипликативтік әсері өте күшті екендігі айтылады. Ол құрылыстың материалдары, цемент, бетон, битум өндіруді жандандырады. Қазақстан арқылы транзиттік жолаушылар мен көлік тасқынын күшейте отыра ел қоржынын салықтар және тауарлармен толықтырады. Жүк тасмалының жеделдеп ұлғаюы ауыл шаруашылығының дамуына көмектеседі.

7. Елдегі барлық арнайы экономикалық аймақтардың инфрақұрылымдарын жаңартуға көмектесу, индустриалды аймақтар құрудың жұмыстарын аяқтау.

8. Жаңадан Екібастұз-Семей-Өскемен, Семей-Ақтоғай-Талдықорған-Алматы бағыттарында жоғарғы вольтті электр жүйелерін тарату. Бұл шаралар елдің оңтүстік-шығыс аймағындағы электр қуатының жетіспеушілігі мәселесін шешеді.

9. Тұрмыстық кешен шаруашылығын (ЖКХ) жаңарту, су және жылу құбырларын жаңалау да кезек күттірмейтін шаруа. Соңғы 6,7,8,9 тапсырмаларды орындауға үкімет 100 млрд. теңге жұмсамақ.

10. Халықты арендалық тұрғын үймен төменгі пайызбен қамтамасыз ету мәселесі шешіледі. Халық тікелей пайда табады. Делдалсыз, несиені төмен пайызбен өтеу арқылы тұрғын үйге ие болуға мүмкіндік беріледі.

11. Апатты мектептер мен үш аусымды оқитын мектептерді болдырмау, балабақша дефицитін жою міндеттері 2-3 жылда шешіледі.

12. 10 жетекші университеттің ғылыми және кадрлық базаларын жақсартуға 10 млрд. теңге бөлінеді.

13. Шағын және орта бизнесті экономикалық дамудың драйвері ету.

14. Халықтың зейнетақысын, студенттердің шәкіртақысын, бюджеттік сала қызметкерлерінің жалақыларын өсіру туралы мемлекеттік міндеттемелерді толықтай орындау. Міне осы 11,12,13,14 міндеттерді шешуге Үкіметке 70 млрд. теңге қаржы жұмсау тапсырылады.

Үкіметке берілген нақты тапсырмалар «Нұрлы жол – болашаққа бастар жол» атты Президент Жолдауының қолданбалық сипатын, ел алдындағы өзекжарды мәселелерді шешуге бағытталған жаңа экономикалық саясатты өмірге енгізгендігін дәлелдейді.

Жолдауды Қазақстан халқына қызмет ететін, оның әлемдік мемлекеттер арасында бәсекеге қабілетін күшейтетін тарихи маңызы бар құжат деп бағалаймыз. Себебі, Президенттің Үкіметке жүктеген әрбір тапсырмасы ел үшін тағдырлық маңызы бар, дамудың тынысын ашатын салаларды қамтиды. Жолдау бүткіл Қазақстан қоғамын жаңартуды қамтамасыз ететін жаңа экономикалық саясатқа негіз болады. 3 жылда Ұлттық қордан жұмсалатын 9 млрд. доллар қаржының әрбір тиыны нақты салаға, пайдасын әкелетін болып жұмсалуы керектігін Президент құқық қорғау органдары басшыларына қатал тапсыруда.

Елбасының биылғы Жолдауы оның әлемдік үрдістерді, қайшылықтар, қауіптер мен катаклизмдерді терең түсінетін сұңғыла мемлекеттік қайраткер екендігін тағы да дәлелдеді. Біздің көршіміз, стратегиялық одақтасымыз Ресейдің әлемдік басым державалардың экономикалық санкциясына түсуі Қазақстанға да өз әсерлерін тигізуде. Әлемдік дағдарыспен қабаттаса келген бұл қиыншылықтарды Қазақстан өзінің ішкі резервтерін пайдаланып жеңе алатындығына сенім мол. Осы ретте Қазақстанның көп векторлы сыртқы саясатының елге көмекке келгені де ақиқат. Біздің экономикамызбен Қытай, Евроодақ, АҚШ, Иран, Индия сияқты мемлекеттер де ынтымақтас болып отыр. Осы қатынастарды кеңейте беру арқылы Қазақстан кеткен шығындарды тез қалпына келтіре алатындығы сөзсіз.

Мәселе, Қазақстан халқының белсенді еңбегіне байланысты. Өзім еңбек ететін ҚазҰАУ ұжымы өзінің алдына қойған зерттеу университетіне айналу міндетін шешу арқылы елдің АӨК дамуына сүбелі үлес қоса алады. Мал тұқымдарын асылдандыру, өсімдік шаруашылығындағы инновациялар, фитосанитария қызметі, мал ауруларына қарсы күрес шаралары, азық-түлік сапасын сараптамалардан өткізу жұмыстары Қазақстанның үдемелі-индустриалды, инновациялық дамуына қосылған үлестер болып табылады. Жолдау жаңа міндеттерді жаңаша шешуге бастайды. Ағымдағы жылдың қараша айында Елбасымен болған кездесуде университет ректорына берілген тапсырмаларды орындау оқу ұжымының басты міндеттеріне айналып отыр. Елбасы жоғарғы оқу орындарына әлемдік озық үлгідегі университеттердей білімді, ғылымды, өндірісті бірдей ұштастыруды тапсырып отыр. Зерттеу университетіне айналып бәсекеге қабілетті болу Елбасының негізгі талабы.

Алияров Е.К., саяси ғылымдарының докторы, профессор

Борбасов С.М., саяси ғылымдарының докторы, профессор

Афганистан. Индийская защита

sarap — Sun, 13 Apr 2014 12:08:28 +0600

Динара НУРУШЕВА, вице-президент Центра гуманитарно-политической конъюнктуры, координатор Ассоциации политических исследований Казахстана. Недавно она вернулась из Кабула, где принимала участие в работе научной конференции «Региональное сотрудничество и Афганистан», который проводит независимый исследовательский центр «Дели полиси групп» (Индия). С ней встретился обозреватель «АиФКазахстан».

«Час пик» не за горами. Весь мир напрягся в ожидании

-Динара Алпысовна, прежде всего выясним: кому и зачем понадобилась эта встреча в неспокойном Кабуле?

- Мне кажется, что словосочетание «неспокойный Кабул» стал неким журналистским штампом. Конечно, обстановка в стране далека от идеальной. В кабульском аэропорту вас встречает плакат: «Добро пожаловать в Афганистан, страну смелых людей!». В аэропорту много военных самолётов, боевой техники. Но столица в целом живёт нормальной для нее жизнью. Работают учреждения. В ресторанах и кафе много народа. Торгуют супермаркеты и базары. Работа конференции совпала с визитом пакистанского премьер-министра Наваза Шарифа в соседнюю страну. Конечно, у двух исламских республик много общего - много нерешенных проблем и конфликтов. В том числе, обсуждалась и тема вывода американских войск из Афганистана. На улицах было много людей в форме. В дни визита власть приняла меры безопасности. Но сказать, что они парализовали жизнь афганской столицы было бы преувеличением. Все таки довольно много солдатов по городу, что не дает повода говорить о том, что власть полностью контролирует ситуацию в городе. На улицах много японских «тойот», которые состоятельные афганцы привозят из арабских эмиратов. В Афганистане работают множество национальных и международных средств массовой информации. Существует свобода слова. Такой вывод я сделала из бесед с представителями местных СМИ и чтения прессы. В Кабуле проживают более пяти миллионов человек. Рядом с новыми современными зданиями можно увидеть скромные жилища бедняков. Много заброшенных и разрушенных зданий. Город пострадал от бомбёжек и уличных боёв. Но чудным образом сохранились панельные многоэтажки. Точно такие же можно увидеть в алматинских микрорайонах.

Да, у этой страны непростое прошлое. Война с советскими войсками. Череда быстро меняющихся правителей. Гибель Амина, Наджибуллы. Правление талибов. Все эти события отразились на облике города и на всём афганском обществе.

Теперь непосредственно о конференции. «Дели полиси групп» - независимый аналитический центр. Его создание – актуальный ответ на вызовы времени. В Индии понимают: рано или поздно Афганистан вернётся в строй абсолютно нормальных развивающихся государств. Жители этой страны устали от стрельбы и смертей. Они хотят мирной жизни. И эти стремления и надежды разделяют соседние страны. Индия в их числе. В течение полутора лет было проведено пять встреч, и впервые были приглашены мы, эксперты из Казахстана. Центральная Азия была представлена только таджиками. Почему-то представителей Кыргызстана не было, а у узбексих экспертов возникни проблемы с визой. В силу «нейтралитета» дискуссии по туркменской позиции в Трансафганском проекте проходили без них. Во время мероприятия применялся принцип конфиденциальности «чатем хаус». Запись не велась. При этом каждый участник мог делать пометки в блокноте и пользоваться электронными средствами для записи – мобильниками и диктофонами. Некоторые выступающие подчёркивали, что высказывают свою личную точку зрению, а не официальную позицию страны. Заседание проходило, так сказать, за «закрытыми дверями», но в зале присутствовала пресса. Так что ход конференции освещали ведущие СМИ страны.

Уровень представительства был довольно высок: экс-послы, государственные чиновники, учёные-востоковеды. Всего в мероприятии участвовало более 30 человек. Эксперты из Ирана, Пакистана, России, Китая. Индию представляла директор «Дели полиси групп» Радха Кумар. Если сравнить положение в Афганистане с шахматной доской, то мы видим, что индийцы разыгрывают свою собственную партию. Поскольку о позиции США, России и Китая в этой стране говорится много. Об Индии мы не знаем практически ничего. А у неё есть вполне закономерный интерес. Три страны – Иран, Индия и Афганистан - заинтересованы в развитии иранского порта на побережье Аравийского моря - Чабахар. Отсюда товары из Афганистана и Ирана кратчайшим и дешёвым морским путём могут доставляться на полуостров Индостан. Речь идёт, прежде всего, о нефтепродуктах и полезных ископаемых. Разумеется, в обратную сторону пойдут грузы для мирного Афганистана и Ирана, с которого рано или поздно снимут санкции ООН. Другой, не менее заманчивый проект – это трубопровод ТАПИ (Туркменистан - Афганисан-Пакистан-Индия). По нему газ прямо от туркменских газовых месторождений будет поступать на заводы и фабрики Индии. Пока шла война в Афганистане и американцы требовали наказать иранцев за попытки обзавестись ядерным оружием (никем, кстати, не подтверждённые) Исламская Республика Иран проложила уже «трубу» по своей территории - 900 километров по своей территории. – в этом вопросе возникла неясность, иранцы отказываются помогать в строительстве, лучше опустить. На территории Пакистана нужно уложить ещё 700 километров. Так что эксперты говорили не столько о выводе американских войск, сколько о мирном сотрудничестве. Кроме нефтегазового сектора возможны совместные геологические экспедиции. Опытные индийцы готовы предложить свою помощь. Ведь Афганистан – это своеобразная «terraincognita». То есть, земля неизведанная. Вот уже две сотни лет, после английского вторжения (надо сказать, неудачного) её раздирают междуусобицы, большие и малые войны. Не до геологов. Хотя многие учёные считают, что в этом смысле здешние края могут преподнести немало сюрпризов.

Выросло новое поколение

- Пока лишь глухо говорят о медных рудниках, которые арендовали китайцы…

- В любом случае, интерес к мирной жизни и закономерен, и понятен. Любопытно, что сразу после Кабула я побывала в Бишкеке. И там только и говорили о «факторе -2014»». Дескать, стоит только американцам вывести войска, как страна превратится в бурлящий котел, угрожающий соседям. «Полевые командиры» спят и видят, как бы покорить свободолюбивый Кыргызстан. Страсти настолько накалились, что один из киргизских экспертов призвал к благоразумию. Дескать, коллеги, у нас хватает и своих внутренних проблем. Не будем пугать друг друга «афганской угрозой». Басню Ивана Андреевича Крылова о хитрой лисице забывать не следует. Как и актуальный призыв «чем кумушек считать-трудиться, не лучше ль на себя, кума, оборотиться?»

- Согласен, порой слова классика, родившегося без малого два с половиной столетия назад, чрезвычайно актуальны. Но! До сих пор не забыт и печальный опыт 1999 года, когда группа боевиков из исламского движения Узбекистана, подготовленные в военных лагерях на севере Афганистана, как нож сквозь масло прошлись мимо таджикских блокпостов и наделали шороху в Баткентской области Кыргызстана. Взяли в заложники милицейского генерала и трёх японских заложников.

- Но 2013 год – это не 1999-ый. Кыргызстан – член ОДКБ. В случае реальной угрозы в этих горах высадятся специальные подразделения, которые оттачивают своё боевое мастерство в совместных учениях.

- Но вернёмся к основной теме нашего разговора. Не напоминали вам все эти ли эти разговоры о газопроводах и морских путях-дорогах фантазии Манилова из бессмертных «Мёртвых душ» Николая Васильевича – раз уж мы вспомнили о русской классике? В Юго-Западной Азии столько тугих «узлов», нередко щедро смоченных кровью. Какие трубопроводы из Пакистана в Индию, если между ними яростная вражда из-за Кашмира? Насколько мне известно, и в отношениях Афганистана и Пакистана не всё безоблачно. Пакистанцы не контролируют так называемую «зону свободных племён», в которой не особо прячась готовятся борцы за «всемирный джихад». А это касается напрямую вас с нами. Потому что две крупные террористические организации – «исламское движение Узбекистана» и «Локальный исламский джихад» уже создали боевые отряды по этническому признаку. Это дагестанцы, чеченцы, узбеки, киргизы, уйгуры из КНР. Говорят, не обошлось и без казахов. Разумеется, подобный террористический интернационал не нравится многим афганцам, которые хотят мира. Во всяком случае, так мне сказал министр иностранных дел Афганистана Залмая Расул, с которым удалось переброситься парой слов на встрече в рамках «Стамбульского процесса». Она проходила в Алматы в конце марта 2013 года.

- Да, противоречия между двумя исламскими государствами существуют. И весьма существенные. Но два лидера и два народа выражают стремление жить в дружбе. Собственно за этим и приезжал в Кабул Наваз Шариф. К слову, я сама видела плакаты с изображением двух государственных деятелей, которыми был обклеен Кабул. Но ведь нельзя жить старыми обидами. На правительственном уровне, на встречах экспертов нужно готовить почву для перемен к лучшему. Да и простые люди хотят либерализации экономики. Хотят, чтобы их страна развивалась как нормальное цивилизованное государство. Вот почему «индийская защита» не самого благополучного в мире региона нуждается в общественной поддержке всего мира. В том числе и в нашей стране. Да, ситуация в стране далека от идеальной. Министр внутренних дел Афганистана – Мохаммад Ханиф Атмар привел такую цифру: ежедневно в межэтнических столкновениях в стране гибнут 213 человек. Международные эксперты говорят о том, что центральное правительство и президент страны уверенно контролируют столицу государства и несколько провинций, примыкающих к ней. Понятно, что ни о каких крупномасштабных проектах в такой ситуации не может быть и речи. Пока в исламской республике не воцарятся мир и порядок. Однако нельзя сидеть сложа руки. Надо стараться изменить ситуацию. В качестве положительного примера можно привести такой факт. Впервые за столетия в Афганистане появилась железная дорога. Одну из них проложили узбеки на севере страны – на деньги международных организаций – от своего порта Хайратон на Амударье до Мазари-Шарифа. Но все же проблема в строительстве железнодорожных путей усугубляется тем, что граничащие страны имеют разную ширину колеи, не говоря уже о горном рельефе территории Афганистана.

Страна неделима!

- Высказывается идея: чтобы избежать межэтнических конфликтов, надо разделить Афганистан на два государства. На севере проживают так называемые национальные меньшинства: узбеки, таджики, хазарейцы. А на юге пуштуны.

- Любой раздел страны может привести к взрыву насилия. Поэтому предложение о разделе Исламской Республики Афганистан имеет не так уж много сторонников. И вот какая любопытная картина вырисовывается. Международные эксперты указывали на опасность новой гражданской войны и распад государства. Афганские политологи такую возможность отвергали в принципе. Они подчёркивали, что практически все политические партии и течения выступают за сохранение единого независимого Афганистана. Сошлюсь на мнение руководителя Центра стратегических исследований Кабула Валиуллы Рахмани. Он признался, что у него предки из Средней Азии, он прекрасно владеет несколькими афганскими языками, и английским. Но он считает себя афганцем и гордится этим. Да, Афганистан пережил и советскую оккупацию, и правление талибов. Но сегодня выросло новое поколение, которое хочет видеть свою страну счастливой и богатой. Все эксперты, которые выступали на конференции получили европейское образование, безупречно владеют английским языком. Правда и то, что таких людей в обществе не слишком много. И подавляющая часть общества привержена традиционным патриархальным ценностям. И не приемлет западного образа жизни и европейски ценностей. Так считает преподаватель Военной академии России, полковник в отставке Олег Кулаков, с которым у нас состоялась довольно-таки продолжительная беседа по поводу будущего этой страны.

- А оно во многом зависит от того, какое положение в обществе занимает женщина. Ваши наблюдения?

- Полагаю, что в обществе, хотя и медленно, происходят перемены к лучшему. Как и во многих мусульманских странах, многие женщины до сих пор ходят в парандже. Но о полном устранении их со «сцены» общественной жизни, как это было при талибах, речь уже не идёт. Появились женщины-учёные, журналистки, телеведущие. И даже полицейские. Кстати, одну сессию конференции было решено провести в афганском МИДе. Департамент регионального развития возглавляет молодая женщина, Много женщин и среди рядовых сотрудников. Причём, их средний возраст 30-35 дет. Я хочу сказать, что происходит заметное обновление в политической элите страны. Этот факт должны будут учитывать кандидаты в президенты. Да, можно за многое критиковать международные силы по содействию безопасности (МССБ), в которых центральную роль играют американцы. Но и позитивную их роль надо отметить в тех изменениях, которые произошли в стране.

- В 2014 году в Афганистане пройдут президентские выборы. Известно, что нынешний глава государства Хамид Карзай не сможет баллотироваться на третий срок. Не позволяет конституция. Ваши наблюдения?

- Кампания началась. Кандидаты в президенты ездят по стране, встречаются с избирателями. Один из них, экс-министр иностранных дел Абдулла Абдулла принимал участие в нашей конференции. В целом, это была вполне логичная предвыборная речь ответственного политика. Прозвучало также мнение, что если бы региональные государства гарантировали безопасность Афганистану, не пришлось бы подписывать двустороннее соглашение с США. Но кто сможет гарантировать безопасность страны лучше самих афганцев? Кстати, по мнению авторитетных экспертов Афганистана приход к власти талибов маловероятен. Их поддерживают не более 4-5 процентов населения страны. Хотя цифры разнятся.

Базы остаются. Для чего?

-Как относятся афганцы к тому, что на территории страны остаются американские базы?

- Поэтому вопросу в обществе нет единства. Что показала и наша конференция. Многие считают, что сохраняя базы, американцы преследуют свои собственные геополитические цели. В том числе, контроль за «непредсказуемым» Ираном. Другие же эксперты говорят о том, что немедленная эвакуация баз создаст вакуум власти. И неблагоприятно скажется на экономике. Ведь базы – это не только гарантия стабильности, но и рабочие места. К тому же не секрет, что США финансируют афганскую армию и полицию. А без этих атрибутов власти она, власть, существовать не может.

- Что говорят в Кабуле о Центральной Азии, о Казахстане?

- Вы будете удивлены, но мне показалось, что в наших умах казахстанских политологов Афганистан занимает гораздо больше места, чем у афганцев наш регион. На наших конференциях некоторые эксперты рисуют катастрофические сценарии развития событий в 2014 году (Встреча в Бишкеке – увы, не исключение). Афганцев же волнуют внутриполитические проблемы. На втором месте – взаимоотношения с США после вывода войск натовской коалиции. На третьем – взаимоотношения с Пакистаном и Индией. Хотя о гуманитарной помощи стране, о том, что Казахстан вложил 50 миллионов долларов в развитие исламской республики многие афганские эксперты знают. И благодарны за неё. Впрочем, чтобы устранить некий перекос в этом смысле, в Кабуле решено провести отдельную международную встречу экспертов, на которой будут рассмотрены отношения ИРА с Казахстаном и государствами Центральной Азии. В этом смысле афганцы определённые надежды возлагают на Шанхайскую организацию сотрудничества и даже на ОДКБ. Если с первым можно согласиться, то со вторым – вряд ли. Россия, которая в Организации договора о коллективной безопасности играет главную роль, ещё не забыла печальные уроки афганской «кампании».

- Уверен, что не обошлось на вашей конференции без обсуждения темы о наркотиках. В последнее время страна превратилась в гигантскую лабораторию по производству этого зелья. Что не лучшим образом сказывается на международном имидже страны…

- Здесь, увы, пока похвастаться нечем. Все понимают, что проблема существует, но как её решать, похоже, не знает никто. Как я заметила, это чрезвычайно болезненная тема для многих образованных афганцев. Они постоянно подчёркивают, что главную выгоду от наркопотоков получают страны, по которым осуществляется транзит смертоносного зелья. Когда представитель России военный эксперт Олег Кулаков заявил, что 35 процентов прибыли от наркоторговли остаётся в Афганистане. На долю Центральной Азии и России приходится 20 процентов, а все остальное достаётся международной мафии в Европе и в Америке. Афганские эксперты от этого «расклада» неодобрительно зашумели. Мне же кажется, что эти споры не имеют смысла – кто и сколько зарабатывает на этом преступном бизнесе. В любом случае, эти расчеты приблизительны, поскольку точные цифры известны только самим преступникам. Важно другое. Согласованности в действиях мирового сообщества в этом смысле маловато, что огорчает. Операции Афганской национальной армии (АНА) по уничтожению посевов опийного мака при поддержке российских и американских консультантов пока носят характер самопиара и на общую, весьма прискорбную картину не влияют.

- Какие главные выводы вы сделали, побывав в Кабуле?

- О будущем Афганистана надо вести разговор в контексте межрегионального сотрудничества с его ближайшими соседями – Ираном, Пакистаном и Индией. Мне думается, что афганцам пригодился бы опыт таможенного союза. Жаль, они об этом мало что знают. Тем не менее, что приглашение на встречу экспертов из Казахстана и России говорит об интересе к нашим странам. И к нашему опыту интеграции. По итогам пяти встреч «Дели полиси групп» подготовит рекомендации для правительства и администрации президента Афганистана.

Беседовал

Юрий КИРИНИЦИЯНОВ

Исламская Республика Афганистан – Республика Казахстан

Материал был опубликован в газете "Аргументы и Факты"

от 09.01.2014

Евразийский Экономический Союз: перспективы и недостатки

sarap — Tue, 17 Sep 2013 14:03:47 +0600

Во второй половине ХХ века в то время когда в Европе происходили интеграционные процессы, в СССР, наоборот, нарастал политический кризис и застой в экономике, последовавший его распадом. Как следствие, на Евразийском пространстве образовались новые суверенные государства, которые самостоятельно начали «выживать» и «становиться на ноги», отбросив прежние связи с центральной властью в Москве. Таким образом, процесс дезинтеграции в Евразии констатировал с межгосударственным объединением в Европе, которое на сегодняшний день представлен в виде уникального регионального интеграционного объединения - Европейского Союза [1], прошедшего путь от организации отраслевого сотрудничества до введения единой региональной валюты. Не скрыть тот факт, что развитие сотрудничества в региональных интеграционных объединениях в экономической и политической сферах становится весомым фактором укрепления политической и экономической безопасности, что ведет к формированию многополюсного мира, являющимся более устойчивым и эффективным к противостоянию различных угроз.

Для стран Евразии, отдаленных от Европы, делающих их невозможным вступить в Евросоюз, появилась идея образования своей региональной интеграции для укрепления экономики на постсоветском пространстве. Вообще «Евразианизм» [2] как политическая идеология появилась в России после Русской Революции 1917 года, однако была полностью не разработана. В 1991 году после распада Советского Союза дебаты о «евразианизме» возобновились, разделяясь на тех, кто предпочитал интеграцию с Западной Европой и США, и на тех, кто яро спорил, что Россия должна в противовес Западу, доминировать над Украиной, Беларусь, Центральной Азией и Кавказом. На сегодняшний день вопрос стоит о восстановлении постсоветского пространства, акцентируясь на экономических тесных взаимоотношениях между странами. Но, действительно ли, данная региональная интеграция имеет неполитический характер - бурно обсуждается и на Западе, и на всем постсоветском пространстве. Поэтому процесс образования Евразийского Экономического Союза, принятый главами трех государств: России, Казахстан и Беларусь претерпевает как опасение и критику, так поддержку и одобрение со стороны государственных и негосударственных институтов, народа, отдельных лиц. В данной статье автором проанализированы материалы из разных источников, а также описаны преимущества и недостатки образования Евразийского Экономического Союза для стран-членов.

Выгоды и потери от Таможенного союза

Евразийский Союз основан на двух главных документах: Таможенный кодекс и Единый договор о Таможенном союзе и Едином Экономическом Пространстве. Постоянно действующим наднациональным регулирующим органом Таможенного союза и Единого Экономического Пространства является Евразийская Экономическая Комиссия, начавшая свою работу со 2 февраля 2012 года.

Если говорить об успехе Таможенного Союза Россия-Беларусь-Казахстан, начавшего свою реализацию в 2010 году, то основными моментами являются развитие общего Таможенного кодекса и законодательства, создание наднационального регулирующего органа - Евразийской Экономической Комиссии [3]. Тем не менее, Таможенный Союз имеет ряд серьезных проблем как в транзитности, так и в структурности. Осталось также много «белых пятен» и в правовых вопросах. Не избежать того, что каждая страна-участница имеет свои мотивы и приоритеты для экономической интеграции. Поэтому важным моментом является поддержание и улучшение механизмов Таможенного Союза в том, чтобы не было доминирования Российской стороны, как опасаются аналитики. Это означает, что некоторые решения могут быть противоречащими интересам России и каждая страна-участница имеет возможность предложить отмену любого решения, если они не согласны с ним. Более того, недавнее замедление экономики в России беспокоят некоторых экспертов, поскольку территория России намного больше территории Казахстана и Беларусь, то и размеры Российской экономики прямо пропорционально влияют на успех интеграционного проекта. В дополнение к перечисленным проблемам, в области экономической интеграции не хватает специалистов.

Рассмотрим некоторые недостатки и преимущества Таможенного союза по отношению к Казахстану. Во-первых, массовый наплыв российских и белорусских товаров в пищевой, текстильной, мебельной промышленностях, безусловно, стесняет казахстанских производителей. Российские и белорусские товаропроизводители обладают более мощными предприятиями, чьи производственные возможности превышают казахстанских товаропроизводителей. Более того, казахстанские товары уступают в качестве.

К примеру, казахстанский сок, представленный в Красноярске, по мнению специалистов красноярского центра стандартизации и метрологии (ЦСМ) оказался некачественным и вредным. Но вспомним, что произошло с украинскими конфетами Roshen, ввоз которых был также запрещен Роспотребнадзором на территорию России, так как в этих конфетах оказались вредныевещества [4].Тем не менее, Казахстан и Беларусь импорт конфет Roshen запрещать не стали. Возможно, запрет каких-либо товаров из-за вредных веществ являются либо политической игрой и «давлением» на государство, либо действительно система оценок качества товаров у трех стран отличаются.

Согласно исследованию Всемирного Банка, Казахстан фактически потерял доходы на душу населения за 2011 год, в основном из-за высоких внешних тарифов Таможенного союза, которые также препятствуют диверсификации торговли. Также есть мнение, что от вступления в ТС выиграли только крупные экспортеры полезных ископаемых. Однако стоит учесть, что текущие наблюдаемые результаты Таможенного союза получены за краткосрочный период, и аналитикам нужно подождать хотя бы до 2015 года, чтобы получить твердое понимание того, что будет в долгосрочной перспективе от Таможенного союза и Единого экономического пространства.

При рассмотрении преимуществ Таможенного союза и экономической интеграции, отметим, что в то же время деление рынка с Беларусь и Россией идет на пользу национальной экономике, так как повышается конкурентоспособность экономик, способствующее качественному развитию казахстанского предпринимательства. Более того, необходимо отметить, что для иностранных компаний открываются перспективы в казахстанский рынок в виде беспрепятственного направления своих товаров в страны «таможенной тройки».

Экономическое сотрудничество и(ли) возвращение в рабское прошлое?

Что касается политических вопросов Евразийского экономического союза, то здесь неоднозначные предположения и даже обвинения со стороны западного СМИ в империалистическом настроении Российского Президента.

Согласно западным источникам, США расценивает идеи Евразийской экономической интеграции как попытку восстановления доминирующей роли Российской Федерации по типу Советского Союза среди бывших стран СССР. К примеру, А. Коухен [5] в своей статье размышляет о том, что Евразийский Союз может поставить под угрозу стабильность в регионе и подорвать экономическую и политическую свободу в Восточной Европе и Центральной Азии. Более того, Евразийский союз (ЕАС) также может повлиять на суверенитет, независимость и политическую ориентацию соседних стран. Также А.Коухен предполагает, что Евразийский Союз может нанести ущерб экономике соседних стран-неучастниц.

Однако, Президент Республики Казахстан, Н.А. Назарбаев, отметил, что основными критериями союзного формирования Евразии должны базироваться на «экономическом прагматизме», «добровольности интеграции», «принципах равенства», «невмешательства во внутренние дела друг друга, и уважения суверенитета и неприкосновенности государственных границ». Более того, по материалам Королевского Института Международных Отношений (Royal Institute of International Affairs) [6] известно, что представители Евразийской экономической комиссии ясно дали понять: Евразийская экономическая интеграция - это не политическая, военная и не организация по безопасности. К тому же, проблемы государственного управления, права человека и защиты не будут обсуждаться Евразийским экономическим союзом. Однако важно обсудить правовые вопросы, упущение которых могут ослабить экономическую интеграцию, к примеру, защита прав собственности в Таможенном союзе.

Тем не менее, Джуди Шелтон [7], экономист и вице-председатель совета директоров американского Национального фонда демократии, в своем интервью считает, что любое бывшее советское государство должно думать о будущем своей страны и вспоминать историю, помнить, что принуждение было движущей силой в прошлом, и оно уже используется сегодня Москвой в предложении Таможенного союза – это эхо предыдущего опыта. Страны должны быть насторожены по поводу того, что Россия упрощает присоединение, без юридических и политических реформ, и не требует от стран сосредоточиться на росте верховенства закона или борьбе с коррупцией.

Настороженность и недоверие к союзному процессу с Россией присутствует и у отдельных казахстанских политологов и национал-патриотов, считающих, что экономическая интеграция неизбежно приведет к потере с трудом достигнутого суверенитета нашей страны. Данное недоверие к Российскому государству оправдано многолетней империалистической и советской историей, в котором выпало много страданий на долю Казахстана. Тем не менее, другие считают, что Евразийский Союз – это экономическая интеграция постсоветского пространства на основе общности истории, языка, культуры, менталитета. В современном мире не обойтись без регионализации и экономической интеграции, и если Россия действительно настроена на положительное и долгосрочное сотрудничество с Казахстаном, то ей необходимо доказать, что проект Евразийского Экономического Союза – это совершенно новый тип интеграции постсоветских государств, основанный на нерушимости законодательства и исключающий давление и доминирование власти в Москве.

Но к удивлению, в России также есть сомнения по поводу союза с Центрально-Азиатскими странами. К примеру, российские либералы придерживаются мнения, что интеграция с Центральной Азией не улучшит экономическую ситуацию в России и является неперспективной, наоборот, нужно стремиться к интенсивному сотрудничеству с Западом. Более того, по мнению некоторых экспертов, нарождающемуся Евразийскому союзу предстоит существовать в условиях всплеска нестабильности в Центральной Азии [8], в условиях критического обострения вызовов и угроз, исходящих из этого региона. Более того, по последним данным, Россия стала вторым [9] из наиболее популярных стран мира для мигрантов, сообщается в докладе ООН.По словам У. Эргешбаева[10], современная внешняя трудовая миграция выгодна для стран Центральной Азии, в частности Таджикистану, Кыргызстану и Узбекистану, и если они вступят в Единое Экономическое пространство, то это будет решением многих острых социально-экономических проблем в этих странах. Согласно У. Эргешбаеву, приток трудовых мигрантов для принимающих стран имеют больше положительных сторон, чем отрицательных, к примеру, дешевая рабочая сила, решение демографических проблем.

Расширение Евразийского экономического пространства за счет Кыргызстана достаточно реалистична, поскольку Республика Кыргызстан внесла официальную заявку на присоединение. Таджикистан также является потенциальным участником интеграции, где проводятся подготовительные работы по вступлению. Кроме этих двух стран, Таможенный союз и Единое экономическое пространство являются привлекательными для Армении, не имеющую общую границу с Евразийским объединением. Армения уже заявила о своем намерении войти в состав Евразийского Союза, не секрет, что она экономически зависима от Москвы. Ведь Россия - это главный торговый партнер Армении, которой принадлежит 80 процентов ее энергетических ресурсов. Но, маловероятно, вступление Азербайджана в состав Евразийского Союза с учетом его конфликтов с Арменией, более того, Азербайджан в настоящее время проводит многовекторную политику. Украина и Грузия твердо взяли курс на присоединение к Евросоюзу. Грузия в 2008 году полностью отторглась от России и даже разорвала дипломатические связи из-за войны 2008 года из-за Южной Осетии. Южная Осетия (объявившая себя независимой республикой), в свою очередь, приветствует Евразийский союз, но проблемой является то, что она не признана международным сообществом, исключая Россию и несколько маленьких государств-островов. Для ее присоединения необходимы хотя бы признание ее независимости Казахстаном и Беларусь. Что касается Украины, то в 2003 году Украина вместе с Россией, Казахстаном и Беларусь заявляли о намерении сформировать Единое экономическое пространство, подписав соответствующее соглашение, но позже Украина отказалась от данного объединения, в результате чего Россия оказывала на нее давления в виде торговых войн.Нейтральные Узбекистан и Туркменистан проводят политику экономической и политической эмансипации от России. На круглом столе в Москве, организованной партией Единая Россия, политолог Дмитрий Орлов предложил расширить членство Евразийского Союза не только на страны постсоветского пространства, но и включить такие государства, которые исторически или культурно были близки к России: Финляндия, Венгрия, Чешская Республика, Болгария, Вьетнам, Монголия, Куба и Венесуэла.

Таким образом, Таможенный союз Беларусь-Казахстан-Россия уже является частью экономической интеграции между тремя государствами-членами, и Евразийский союз будет продолжением Таможенного союза. Завершенный вид Евразийского Экономического Союза представляет собой единые технические регламенты и тарифы в странах-участниках, взаимное согласование трудового и миграционного законодательств. Более того, страны-участники Евразийского экономического пространства будут развивать единую банковскую систему, где национальные банки и кредитные учреждения будут действовать в рамках единого денежно-кредитного механизма. Конечно, все это требует планирования и тщательной подготовки, внедрения, мониторинга, систематизации. Да и немало времени потребуется для эффективного и качественного преобразования.

В современном мире процесс регионализации стал общемировой тенденцией. Его не избежать, и от экономической интеграции не стоит вести политику изоляционизма. Ведь для укрепления политической и экономической безопасности успешное взаимодействие и сотрудничество стран в региональном экономическом пространстве необходимы. Переживания и недоверие к Евразийскому Экономическому Союзу – это здоровая реакция людей, ведь насколько мы помним свою многовековую историю, то России еще не приходилось иметь возможность взаимодействовать с постсоветскими странами на принципах равенства и невмешательства во внутренние дела государства. Однако если Евразийский Экономический Союз станет новым началом в истории постсоветского пространства, стран-участников ожидают светлое перспективное будущее, ведь в основе создания Евразийского Экономического Союза как региональной интеграции лежит понимание того, что вместе страны-участники сделают экономику предсказуемой, снизят негативные последствия глобальной нестабильности и обеспечат новые механизмы глобального управления.

[1] Казахстанский институт стратегических исследований при Президенте РК, «Интеграционные процессы в Евразийском пространстве и современный мир: Материалы международной научно-практической конференции», Алматы, 2012 год. – 234 с.

[2]Chatham House, «Eurasian Economic Integration: Rhetoric and Reality: roundtable seminar», 18 July 2013

[3] Евразийская Экономическая Комиссия (ЭЕК) от 14.09.2013, доступно на http://www.eurasiancommission.org/ru/Pages/about.aspx

[4]Tengrinews: Украинский политолог узрел признаки возможного выхода Казахстана из ТС, доступно на http://news.mail.ru/inworld/kazakhstan/economics/14509357/

[5] A. Cohen, «Russia’s Eurasian Union Could Endanger the Neighborhood and U.S. Interests», The Heritage Foundation: Leadership for America, No.2804. - June 14, 2013

[6] Chatham House, «Eurasian Economic Integration: Rhetoric and Reality: roundtable seminar», 18 July 2013

[7] Интервью Джуди Шелтон, экономист и вице-председатель совета директоров американского Национального фонда демократии, доступно на http://news.nur.kz/280170.html

[8] Геополитика: Евразийский план Владимира Путина, доступно на http://win.ru/geopolitika/1318846039

[9] Информационное агентство "Регнум", доступно на http://regnum.ru/news/polit/1706497.html

[10] Эргешбаев У.Ж., Современная трудовая миграция населения стран Центральной Азии в Россию, 2009 год. Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. Экономика. Информатика, Том 7, Номер выпуска 10-1-1.

_{Шұғыла Килыбаева}

_{shugyla.kilybayeva@gmail.com}

Погром в Урумчи

sarap — Thu, 06 Jun 2013 12:19:26 +0600

По официальным данным, жертвами массовых беспорядков, вспыхнувших в непосредственной близости от казахстанских границ - в городе Урумчи на северо-западе Китая 5 июля 2009 года, стали 156 человек, еще более 800 получили ранения. Арестованы 1434 человека. Неофициальные источники называют еще большие цифры.

«Игрушечный» зачин

Поводом для протестов стала реакция властей на межэтнический конфликт, вспыхнувший на юге Китая, в городе Шаогуане провинции Гуандун. Тогда, 26 июня, на заводе игрушек начались беспорядки, переросшие в крупную потасовку. Ее причиной стало обвинение рабочих-уйгуров в изнасиловании женщины, принадлежавшей к народности хань - крупнейшей этнической группе страны.

В результате массовой драки погибли, по официальным данным, два человека, и оба они были уйгурами. Члены уйгурской общины были возмущены поведением властей в связи с конфликтом в Гуандуне. Они обвиняют официальный Пекин в сокрытии правды, нежелании расследовать конфликт и наказать виновных, а также защитить этническое меньшинство от дискриминации.

По версии уйгуров, в Гуандуне около 5000 ханьцев напали на общежитие, в котором проживали 600 рабочих-уйгуров. Нападение превратилось в массовое избиение, в том числе палками, в ходе которого погибли не двое, а до 160 рабочих-уйгуров. Найти подтверждение этой информации из независимых источников не удалось.

Чужие здесь не ходят

В Синьцзян-Уйгурском автономном районе уйгуры, которые в основном исповедуют ислам, составляют этническое большинство. В этом регионе Китая их проживает около 11 миллионов, в то время как ханьцев - около 6 миллионов. Китайское правительство проводит политику стимуляции переселения этнических китайцев в автономный район, что также вызывает возмущение коренного населения.

Освещая события в Урумчи, газета The New York Times отмечает, что результатом такой политики стало резкое увеличение численности проживающих в столице района хань - они составляют около 70 процентов его более чем двухмиллионного населения. Город разделен на этнические районы, причем китайцы-хань не рискуют выходить на прогулки в уйгурские кварталы. Неуправляемый характер

Демонстрация 5 июля началась с призывов к центральным властям честно расследовать инцидент в Гуандуне и наказать виновных. Демонстранты прошли до центра города, однако там наткнулись на усиленные наряды полиции, которая ожидала их во всеоружии. Участникам акции предложили разойтись, а после отказа полиция применила слезоточивый газ.

С этого момента события приняли неуправляемый характер. Волна возмущения обрушилась не столько на полицейских, среди которых тоже есть погибшие, сколько на китайцев-хань, проживающих в Урумчи. Людей ловили на улицах, в автомобилях и избивали палками, некоторых до смерти. Запылали машины, автобусы, магазины, офисы, в полицейских полетели камни и бутылки. В город срочно были введены дополнительные подразделения сил правопорядка, однако восстановить спокойствие сразу не удалось.

В Урумчи было запрещено автомобильное движение. Полиция реагировала на происходящее жестко - по сообщениям очевидцев, за участниками беспорядков буквально охотились и жестоко избивали их. Активно применялись слезоточивый газ, электрошокеры, дубинки. В городе слышалась стрельба, однако пока невозможно достоверно установить, были ли это предупредительные выстрелы в воздух (о чем сообщали информ-

агентства) или полиция применила оружие против погромщиков.

Сначала появилась информация о троих погибших, в том числе одном полицейском, однако с каждым новым сообщением количество жертв возрастало. По данным агентства “Синьхуа” на 5 июля, в ходе беспорядков погибли 150 человек, еще около 800 были ранены. В то же время официальные лица заявляли, что эти цифры не окончательны и, скорее всего, будут возрастать, поскольку получившие тяжелые ранения люди продолжают умирать в больницах.

Полиции удалось остановить погромы только к утру 6 июля. Однако и днем в понедельник в городе еще оставались очаги непогашенных пожаров, движение по некоторым улицам так и не было восстановлено.

Китайские власти довольно быстро заявили, что массовые беспорядки в Урумчи спровоцированы из-за рубежа. В интервью государственному телевидению председатель Синьцзян-Уйгурского автономного района Китая Нур БЕКРИ заявил, что беспорядки стали делом рук “трех зол” - терроризма, экстремизма и сепаратизма. А в роли их рассадника выступил Всемирный конгресс уйгуров, и в частности его глава Ребия КАДИР.

Средством связи и координации для заговорщиков, считают власти, был Интернет, поэтому в качестве одной из первоочередных мер район изолировали от Всемирной сети. Днем в понедельник в Урумчи проходили повальные аресты, полиция искала зачинщиков демонстрации и погромов. Информагентства сообщили о сотнях арестованных. По материалам Lenta.ru, TheNewYorkTimes, CNN

Корни конфликта - в прошлом

Борьба уйгуров Восточного Туркестана за независимость от Центрального Китая за последние три столетия более 400 раз приводила к восстаниям. Окончательно подчинить себе регион КНР смогла только в 1955 году. Тогда в Синьцзяне проживало всего около 200 тысяч китайцев, что составляло 10 процентов населения региона.

С тех пор благодаря политике переселения количество китайцев в регионе увеличилось в сорок раз, а их доля в общей численности населения - в пять раз. В 1990-х годах уйгурское сепаратистское движение снова мощно заявило о себе. В регионе часто происходили теракты и даже восстания.

В пригороде Кашгара поселке Барине поводом для восстания в 1990 году стало запрещение верующим посещать мечеть, в 1995 году увольнение имама вызвало массовые акции протеста в городе Хотане, в 1997 году полиция и армия усмиряли беспорядки в городе Инине, вблизи границы с Казахстаном.

Столкновения в Урумчи 5 июля стали сильнейшими в регионе со времени подавления сепаратистского движения в 1990-х годах. Впрочем информации о том, что при беспорядках действительно звучали призывы к отделению от КНР крупнейшей по территории провинции, не было. Однако сигнал китайские власти получили более чем тревожный.

Руслан БАХТИГАРЕЕВ

«New York Times»: Китай законсервировал этнический конфликт в Синьцзяне

sarap — Wed, 08 Jul 2009 12:16:23 +0600

Эвдард Вонг

Урумчи, Китай. В понедельник китайское правительство закрыло региональную столицу с населением в 2,3 млн. человек и другие города по ту сторону западного пустынного региона, введя комендантский час, отключив мобильные телефоны и интернет-услуги. Оно направило вооруженных офицеров полиции в окрестности после столкновений, которые разразились здесь в воскресенье вечером между уйгурами-мусульманами и ханьцами-китайцами. В результате столкновения погибло минимум 156 человек и более 1000 ранены, сообщает государственное информационное агентство.

Этот инцидент стал самым ужасным происшествием этнического насилия в Китае за последние десятилетия. Это кровопролитие наряду с прошлогодним восстанием в Тибете показывает степень расовой враждебности, которая все еще охватывает большую часть западного Китая, и отчасти вызвана экономическим неравенством и стремлением правительства ограничить религиозную и политическую деятельность национальных меньшинств.

Беспорядки, которые начинались как мирная акция протеста с призывом к полному правительственному расследованию драки, произошедшей ранее между уйгурами и ханьцами на заводе в южном Китае, произошли в сердце Синьцзяна - богатом нефтью пустынном регионе, где уйгуры являются доминирующей этнической группой, но над ними господствует доминирующая этническая группа страны - китайцы хань.

В понедельник акции протеста дошли до надежно охраняемого города Кашгар на западной границе Китая, где 200-300 человек, выкрикивая лозунги "Бог всемогущ" и "Освободите людей" примерно в 5:30 пополудни столкнулись с офицерами полиции перед мечетью с желтыми стенами Ид Ках, которая является самой крупной мечетью в Китае. Они быстро разошлись, когда полиция начала арестовывать людей, сказал один местный житель.

Социальные "площадки" Интернета и чат-программы, похоже, объединили уйгуров, разгневанных тем, как китайские власти урегулировали инцидент, который произошел в конце июня в тысячах милях в Шагуане, провинции Гуаньдун. Здесь, как сообщает агентство "Синьхуа", рабочие-китайцы ворвались в уйгурское общежитие, убив, по крайней мере, двух уйгуров и ранив многих других. Позже полиция арестовала бывшего заводского рабочего, который спровоцировал драку, распространив слух о том, что шесть уйгуров изнасиловали двух женщин ханьской национальности, сообщило агентство "Синьхуа".

Однако на фотографиях, которые появились в Интернете после драки, можно было увидеть людей, стоящих вокруг груды трупов. Из-за этого многие уйгуры полагают, что правительство намеренно преуменьшило число погибших уйгуров. Один уйгурский студент сказал, что фотографии начали появляться в Интернете примерно неделю назад. Правительственные цензоры неоднократно пытались удалить их, но напрасно, рассказал он.

"Уйгуры размещали их снова и снова для того, чтобы как можно большее количество людей узнали правду, поскольку очень неприятно, что именно правительство проявляет явную несправедливость к уйгурам", - сказал студент, отказавшийся назвать свое имя из-за боязни возмездия со стороны правительства.

Призыв к акциям протеста распространялся на веб-сайтах и самой популярной в Китае программе по мгновенному обмену сообщениями QQ, несмотря на попытки правительства заблокировать онлайн-дискуссии по поводу вражды.

К утру вторника, спустя более, чем 36 часов после начала акций протеста, полиция задержала более 1400 подозреваемых, сообщает "Синьхуа". Больше 200 магазинов и 14 домов были уничтожены в Урумчи, 261 автомашин, в основном автобусы, были сожжены, сообщает "Синьхуа" со ссылкой на начальника региональной полиции Лиу Яхуа.

В понедельник сотрудники полиции открыли контрольно-пропускные пункты через Синьцзян. Люди, остановившиеся в главных отелях, сказали, что у них не было доступа в Интернет. Большинство жителей города не могли воспользоваться мобильными телефонами.

В местном аэропорту пятеро худощавых молодых людей, одетых в черные пуленепробиваемые жилеты и шлемы, стояли за терминалом, держа в руках дубинки. Во вторник утром шоссе, ведущие в город, были пусты, за исключением припаркованных полицейских автомашин, бронетранспортеров и зеленых военных грузовиков с войсками. Был введен комендантский час на всю ночь.

Жители рассказали о том, как выглядит центральный базар в уйгурском анклаве, где произошли самые жестокие беспорядки - он замусорен обугленными корпусами автобусов и автомобилей. Американский учитель из Урумчи Адам Гроде является другим иностранцем, сказавшим о том, что после наступления ночи в воскресенье они еще долго слышали выстрелы.

"Синьхуа" не предоставило "анализа" по всем 156 погибшим, поэтому было неясно, сколько из них было протестующими, сколько мирными гражданами и сколько офицерами полиции. Не было никаких независимых подсчетов численности погибших. Сообщалось, что в акциях протеста приняли участие как минимум 1000 человек.

Фотографии онлайн и видео на государственном телевидении показывали раненых людей, лежащих на улицах неподалеку от опрокинутых транспортных средств, которые были охвачены пламенем. Чиновники правительства предоставили журналистам в Урумчи диск с видео, на котором тела разбросаны на улицах.

Также правительство приняло заявление, в котором возложило всю вину непосредственно на уйгурку Рабию Кадир, которая является бизнес-леди и правозащитником и была заключена в тюрьму в Китае, а сейчас проживает в Вашингтоне. В заявлении правительства говорится, что Всемирный уйгурский конгресс под руководством Кадир "непосредственно разжег, подготовил и направил насилие, использовав инцидент в Гуаньдуне". Как говорится в заявлении, в первый раз блогеры начали призывать к акциям протеста в субботу вечером, также использовали QQ и информационные онлайн табло для того, чтобы организовать акцию протеста на народной площади и южных воротах в уйгурском квартале Урумчи.

Всемирный уйгурский конгресс отрицал все обвинения и заявил о том, что он "широко осуждает жестокое подавление мирного протеста молодых уйгуров". В понедельник в своем заявлении группа сообщила, что уйгуры стали мишенью репрессий не только со стороны сил безопасности Китая, но также и со стороны ханьцев, которые совершали нападения на дома, рабочие места или общежития после беспорядков в понедельник.

Инцидент, произошедший в воскресенье, затмил в своих масштабах нападение на силы безопасности, которое произошло в прошлом году в Синьцзяне. Он был также более ужасающим, чем любая бомбежка, беспорядки и протесты, которые пронеслись через регион в 1990 гг., и привел к ужесточению мер, принимаемых правительством.

Уйгуры оставляют примерно половину из 2 млн. человек, проживающих в Синьцзяне, однако являются меньшинством в Урумчи, где доминирующее положение занимают ханьцы. Правительство Китая поощряло перемещение ханьцев во многие части Синьцзяна, и по словам уйгуров, китайцы обычно получают лучшую работу в Урумчи. Кроме того, правительство жестко контролирует практику ислама, что многие уйгуры считают причиной недовольства.

Но одна этническая китаянка, проживающая в квартире неподалеку от центрального базара, в телефонном интервью сказала, что правительство не должно демонстрировать сочувствия по отношению к мятежникам. «Им следует подавить их при помощи силы, чтобы ситуация не усугубилась и не затянулась, как в Тибете», - сказала она, настояв на анонимности.

«Их мышление очень простое. Если вы сломите одного, вы напугаете всех. Правительство должно проявить жесткость».

Перевод - Zpress.kg

08.07.2009

Источник: CA-NEWS.